Mimarlık eğitiminde uzamsal yetenek sorunsalı

Abstract

Türkiye'de mimarlık eğitiminde öğrencilerin sahip olması beklenen bilgi ve beceriler ilköğretim ve ortaöğretimde edinilmeye başlanan kazanımlardan büyük oranda farklılaşmaktadır. Üniversite öncesi eğitimde matematik, fizik, kimya, biyoloji, dil bilgisi, coğrafya ve tarih gibi temel konular işlenir. Bunun yanında kısıtlı oranda, müzik, resim ve spor gibi konularda eğitim verilmektedir. Ancak üniversite düzeyine gelindiğinde mimarlık eğitiminde uzamsal yetenek, yaratıcı düşünme ve tasarım problemleri gibi konular gündeme gelmektedir. Bu tez kapsamında, uzamsal yeteneklerin mimarlık eğitimi ile ilişkisi ele alınmıştır. Uzamsal yetenekler günümüzde mimarlık ve STEM alanları için çok önemli gerekliliklerdir. Uzamsal yetenekler hakkındaki çalışmalar 19. yüzyılın sonlarında başlamış ve günümüze kadar psikologlar, nörologlar, matematikçiler ve eğitim bilimciler tarafından çok sayıda çalışma yapılmıştır. Diğer yandan, mimarlığın uzamsal yetenekler ile ilişkisini sorgulayan çalışma sayısı oldukça sınırlıdır. Halbuki uzamsal yetenekler mimarlık eğitiminin ve pratiğinin en temel gereksinimlerinden biridir. Mimarlık disiplini fiziksel çevrenin üç boyutlu algılanması, düzenlenmesi ve organize edilmesi konularını ele aldığı için bir mimari tasarım sürecinin hemen hemen her aşamasında uzamsal yeteneklerin kullanılması gerekmektedir. Mimari eğitim sürecinde ise öncelikli olarak öğrencinin edinmesi beklenen kazanımlardan biri uzamsal yeteneklerdir. Bu sebeple "mimarlık eğitimi bağlamında uzamsal yeteneklerin" mimarlık araştırmalarında bilimsel çalışmaların nesnesi olarak ele alınması oldukça önemlidir. Bu konuda yapılacak araştırmalar mimari eğitim programlarının ihtiyaçlarının belirlenmesi ve bu ihtiyaçlara göre eğitimde yapılacak geliştirmelerin yönlendirilmesi konusunda faydalı olacaktır. Diğer yandan, mimarlık eğitimine öğrenci seçmek için uygulanacak sınavların ölçeceği becerilerin doğru bir şekilde belirlenmesi nitelikli öğrencilerin seçilebilmesi için oldukça önemlidir. Üniversitelerin mimarlık bölümlerine öğrenci kabul etmek için uygulanan sınavların doğru bir ölçüm yapabilmesi için bu alanda yapılan bilimsel çalışmaları referans alarak hazırlanması gereklidir. Bu çalışmada, mimarlık eğitiminin içeriğinin şekillenmesinde ve üniversitelere giriş sınavlarının hazırlanmasında gerekli olan bilimsel referansların ortaya çıkarılması hedeflenmiştir. Bu çalışma ile temel olarak uzamsal yeteneklerin mimarlık eğitimi ile ilişkisi sorgulanmıştır. Bu bağlamda, uzamsal yeteneklerin mimarlık eğitimine etkisi, eğitime öğrenci kabul etmek için kullanılan merkezi sınavların eğitimdeki başarıdaki rolü ve mimarlık eğitiminin uzamsal yeteneklerin gelişimindeki etkileri incelenmiştir. Çalışmanın ana hipotezi uzamsal yetenekler ile mimarlıkta teknik resim dersleri arasında çift yönlü bir etkileşim olduğunu belirtir. Uzamsal yetenek arttıkça mimarlıkta teknik resim derslerindeki başarı artacaktır. Diğer yönden, mimarlıkta teknik resim dersleri uzamsal yeteneğin gelişmesine olumlu yönde katkı sağlayacaktır. Ancak, üniversitelere giriş sınavında ölçülen genel yetenekler ile mimarlıkta teknik resim derslerindeki başarı arasında anlamlı bir ilişki söz konusu değildir. Çalışmada nicel araştırma yöntemleri kullanılmıştır. Mimari teknik resim derslerindeki başarıda uzamsal yeteneklerin genel yeteneklerden daha etkili olduğunun öne sürüldüğü hipotezler için 'bağıntısal yöntem' kullanılmıştır. Mimarlık eğitiminin uzamsal yeteneklerin gelişimine katkı sağlayacağının öne sürüldüğü hipotezler için ise 'deneysel yöntem' kullanılmıştır. Çalışma evrenini Türkiye'deki üniversitelerin mimarlık programlarının ilk yarıyılında eğitim alan öğrenciler oluşturmaktadır. Örneklem gurubu Türkiye'de mimarlık eğitimi veren Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi ve Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi'nde mimarlık bölümü 1. sınıfta eğitim alan öğrencilerden oluşmaktadır. Bu üniversitelerin seçilmesinde karar örnekleme ve elverişlilik örneklemesi yöntemleri birlikte kullanılmıştır. Çalışmada veri toplama tekniği olarak literatürde yaygın kullanılan bir uzamsal yetenek testi olan The Purdue Visualization of Rotations Test'inden ve anket tekniğinden faydalanılmıştır. Ek olarak, öğrencilerin üniversitelere giriş sınavı puanları ve mimarlık eğitiminin temel derslerinden biri olan mimarlıkta teknik resim derslerinin dönem sonu başarı notları veri setine dahil edilmiştir. Alan araştırması MSGSÜ ve FSMVÜ mimarlık bölümü 1. sınıf öğrencileri ile ön test ve son test uygulanarak gerçekleştirilmiştir. Ayrıca, Almanya'da Hohschule Bremen City University of Applied Science'da mimarlık okuyan 1. sınıf öğrencileri ile aynı test bir kez uygulanmıştır. Uzamsal yeteneklerin gelişmesinde kişinin yaşadığı fiziksel çevre, kişisel deneyimler ve eğitim gibi birçok faktör bulunmaktadır. Bu çalışma kapsamında uzamsal yeteneklerin gelişmesinde mimarlık eğiminin rolü ele alınmıştır. Bunun dışında kişilerin geçmiş altyapıları, yaşadıkları fiziksel ve kültürel çevre ve eğitim dışındaki kişisel deneyimleri çalışma kapsamı dışında tutulmuştur. Diğer yönden, öğrencilerin mimarlık eğitimindeki başarısına etki eden birçok faktör bulunmaktadır. Bu çalışma mimarlık öğrencilerinin uzamsal yetenekleri üzerinde yoğunlaşmaktadır. Uzamsal yetenek mimarlık okullarının müfredatlarında yer alan birçok ders ile ilişki kurabilmektedir. Ancak 'mimari teknik resim' dersleri baskın olarak nesnelerin üç boyutlu hallerinin zihinde canlandırılmasını ve manipüle edilmesini gerektirdiği için bu çalışma kapsamında mimarlık eğitimi ile uzamsal yeteneklerin ilişkisinin araştırılmasında bu dersler değerlendirmeye alınmıştır. Bunun dışında, temel tasarım, mimari tasarım projesi ya da yapı-uygulama projeleri gibi temel dersler çalışma kapsamı dışında tutulmuştur. Çalışmanın en genel sonuçları uzamsal yetenekler ile mimarlık eğitimi arasında pozitif yönlü bir ilişki olduğunu göstermiştir. Uzamsal yetenekler arttıkça mimarlık eğitimindeki başarının arttığı görülmüştür. Bununla birlikte, üniversitelere öğrenci kabul etmek için yapılan merkezi sınavlardaki başarının mimarlık eğitimindeki başarı ile kurduğu ilişkinin çok zayıf olduğu ortaya konulmuştur. Mimarlık eğitimindeki başarıda uzamsal yeteneklerin etkisi ÖSYM'nin düzenlediği merkezi sınavlarda ölçülen genel yeteneklerin etkisine göre daha yüksektir. Diğer yönden, mimarlık eğitimi uzamsal yeteneklerin gelişmesine olumlu yönde katkı sağlamaktadır. Mimarlık eğitiminin başındaki öğrenciler bir yarıyıllık eğitim aldıklarında uzamsal yeteneklerinde anlamlı bir artış gözlemlenmiştir. Bununla birlikte, eğitimin başında farklı seviyelerde uzamsal yetenek düzeylerine sahip olan öğrenciler aynı eğitimi aldıklarında toplu bir artış göstermekle beraber, zayıf öğrencilerin daha fazla gelişme kaydederek güçlü öğrencilere yaklaştığı görülmüştür. Eğitimin başında uzamsal yetenek düzeyi yüksek olan öğrenciler ile düşük olan öğrenciler arasındaki fark azalmış, ancak bu fark kapanıp öğrencilerin uzamsal yetenek düzeyleri eşitlenmemiştir. Ek olarak, mimarlık eğitiminin uzamsal zihinsel etkinliklerde hızlanmayı sağlamakla beraber, karmaşık işlemlerdeki başarıyı da arttırdığı görülmüştür. Son olarak, öğrencilerin yanlış yanıtları üzerinden yapılan değerlendirmelere göre, bazı uzamsal görevleri gerçekleştiremeyen öğrencilerin farklı stratejiler ile çözüme gitmeye çalıştığı yönünde çıkarımlar yapılmıştır. Bu son çıkarım özelinde yapılandırılmış bir çalışma ile, gözlem ve mülakat teknikleri kullanılarak daha güvenilir sonuçlar elde etmek mümkündür. Bir araştırma tekniği olarak yanlış yanıtların analiz edilmesi bilimsel araştırmalar için yeni perspektifler açabileceği gibi, pedagojik olarak öğrencilerin konuya yaklaşım biçimlerinin anlaşılması için eğitimciye fikir verebilir. Türkiye'de üniversite öncesi eğitimde uzamsal yetenekleri geliştirici uygulamalar oldukça sınırlıdır. Öğrencilerin uzamsal yetenekleri üniversiteye başlayıncaya kadar sistematik olarak geliştirilmediği için bu seviyedeki öğrencilerin uzamsal yeteneklerinde doğal faktörlerin kültürel faktörlerden daha baskın olduğu düşünülmektedir. Bir yarıyıllık yoğun ve sistematik bir eğitim sonunda ise uzamsal yeteneklerde kültürel faktörlerin ön plana çıktığı söylenebilir. Doğal olarak farklı seviyelerde olan öğrencilerin aldıkları sistematik bir eğitim sonunda zayıf öğrencilerin güçlü öğrencilere yaklaşması uzamsal yeteneklerin gelişiminde kültürel faktörlerin doğal faktörlerden daha etkili olduğunu düşündürmektedir. Son olarak, üniversitelere öğrenci kabul etmek için uygulanan merkezi sınavların mimarlık eğitiminde başarılı olacak öğrencileri seçmek için yeterli bir ölçüm aracı olmadığı görülmektedir. Bu durum mevcut sınav sisteminin sorgulanmasını gerektirmektedir. Türkiye'de üniversitelere öğrenci kabul etmek için güncel olarak uygulanan sistem tüm ortaöğretim bilgilerini sayısal, sözel, eşit ağırlık ve dil olmak üzere dört ana alana ayırmaktadır. Mimarlık eğitimi sayısal puan türü ile öğrenci almaktadır. Ancak aynı puan türü ile mimarlık dışında, elektrik elektronik, makine, ziraat, tıp ve veterinerlik gibi çok farklı bölümlere öğrenci kabul edilmektedir. Bu bölümlerin her birinin özel gereksinimleri farklı olduğu için bunların tümüne aynı sınavla öğrenci almak, bölümler için ideal yeteneklere sahip öğrencilerin seçilmesine olanak sağlamamaktadır. Önceki yıllarda üniversiteler kendi bünyelerinde yaptıkları özel yetenek sınavları ile bölümlerin ihtiyacına uygun yetenekteki adayları seçme imkanına sahipti. Ancak kurumların kendi yaptıkları sınavların da, uygulama zorluğu ve muhtemel objektivite sorunu gibi birtakım dezavantajları vardır. Bu konuda, üniversitelere öğrenci seçmek için uygulanan sınav sisteminin eğitim programlarının bekledikleri bilişsel yeterliliğe sahip adayları seçmek konusundaki başarısı sorgulanmaktadır. Bu bağlamda, mimarlık, iç mimarlık, peyzaj mimarlığı, şehir ve bölge planlama ve endüstri ürünleri tasarımı gibi benzer bölümlerin ortak gereksinimlerinin bilimsel araştırmalarla belirlenmesi ve bu bölümler için bu gereksinimlere uygun içerikli sınav yapılması önerilmektedir. Bu çalışma bu meslek grupları için uzamsal yeteneklerin önemini ortaya koymuştur. Gelecek çalışmalarda mimarlık eğitiminin ihtiyacı olan diğer bilişsel konuların araştırılması önerilmektedir. Böylece hem bu alanda literatüre katkı sağlanması, hem de mimarlık eğitiminin ve giriş sınavlarının planlanmasında ihtiyaç duyulacak bilimsel veri tabanının oluşturulması önerilmektedir.