Çok katmanlı kültürel mirasın korunmasında kapasite geliştirme yaklaşımı ve katılım : Bergama (Pergamon) kenti

Abstract

Kapasite geliştirme, yoksullukla mücadele, eğitim, sağlık gibi temel insan hakları ile bağlantılı alanlarda yaygın olarak temellenmiş ve biçim kazanmış olmakla birlikte; son dönemlerde neredeyse tüm disiplinlerde öne çıkan bir yaklaşımdır. Bu yaklaşımın daha geniş bir açılımla koruma alanına taşınması düşüncesi, güncel miras çalışmalarının dikkat çekici konu başlıkları arasında değerlendirilebilir. Kültürel mirasa ve anahtar aktörlerine dair yenilikçi, kapsayıcı ve sağaltıcı bir yöntem arayışı olarak kapasite geliştirme; bu yönüyle, kişi ve toplulukların bilgi, beceri, yeti ve davranışlarının iyileştirilmesi, kurumsal/örgütsel yapıların güçlendirilmesi ile miras ve bağlamı arasındaki ilişkinin dinamikleştirilmesi gibi çeşitli konu başlıkları dahilinde çerçevelenmektedir. Bu esas çerçeve kapsamında biçimlenen tez araştırması, odağını kapasite geliştirme yaklaşımı ve Dünya Mirası Kapasite Geliştirme Stratejisi'nde sözü geçen ana temalar arasında yer alan "yerel toplulukların dahiliyeti, sivil toplum kuruluşları ve yönetim sürecinde yer alan diğer paydaşlar" ile bağlantılı bir katılım düşüncesi ekseninde belirlemektedir. Bu ikincil odaklanma ile bağlantılı örneklem seçiminde, miras topluluklarının kültürel yaratımlarına etkin ve gündelik bir biçimde devam ettikleri kentsel kültürel miras alanlarının değerlendirilmesi uygun bulunmuştur. Hem küresel-yerel yaklaşımların ölçekler arası tartışmalarla araştırmaya katacağı zenginlik hem de çalışma sonucunda elde edilen verilerin mevcut alan yönetim süreçleri dahilinde daha somut yaklaşımlar geliştirilmesinde kullanılabilmesi bakımından Türkiye'de bulunan Dünya Mirası Alanları öncelenmiştir. Bu kriterleri uygun biçimde sağladığı düşünülen Bergama Çok Katmanlı Kültürel Peyzaj Alanı, araştırmanın ana örneklemi olarak belirlenmiştir. Çalışma, bu önemli kültürel peyzaj içerisinde gündelik yaşamın ve buna bağlı olarak miras-topluluk ilişkilerinin faal şekilde biçimlenmeye devam ettiği çok katmanlı kent çekirdeğini esas almıştır. Bu sınırlar dahilinde, gerekli görülen yerlerde daha doğru değerlendirmeler yapabilmek adına ise yapı, mahalle ve kent düzeylerine ilişkin ayrışmalara gidilmiştir. Süreç, bu kapsamıyla, çok katmanlı kentin sahip olduğu kapasiteye dair ölçeksel ayrışmaların gözetildiği bütüncül bir kurgu olarak nitelendirilebilir. Bu bağlamda, çalışmanın öncelikli amaçları arasında kapasite geliştirmenin kültürel mirasın korunması alanına uyarlanması ve yaklaşımın öngördüğü kavramsal çerçevenin buradaki karşılığının detaylı bir biçimde irdelenmesi yer almaktadır. Bu irdelemenin, yerle ilişkili anahtar aktörlerin belirlenmesi, kültürel mirasın korunmasında etkin bir unsur olarak kabul edilebilecek katılımla ilişkili kapasitenin anlaşılması, yorumlanması ve arzu edilen birikim doğrultusunda mevcut durumlarının iyileştirilmesine yönelik kurgular geliştirilmesi gibi esasları içerdiğini öne sürmek mümkündür. Söz konusu iyileştirmenin gerçeklenmesine dair temel aşama ise; kuşkusuz, örneklem alanının ve alanla ilişkili anahtar aktörlerin ihtiyaçlarıyla uyumlu bir kapasite geliştirme yaklaşımı belirlenmesidir. Bu belirleme süreci, tez araştırmasının nedensel çerçevesi ile bağlantılı olarak gerek koruma, kapasite geliştirme ve katılım arasındaki kavramsal bağlantılılığın anlaşılması bakımından çeşitli açılımlar sağlamakta gerekse ilgili referans çerçevesinin bağlamsallaştırılması ve yere özgü dinamikler ekseninde ele alınmasını mümkün kılmaktadır. Araştırmanın taşıdığı, alana ilişkin somut bir kuramsal katkı sağlama endişesinin yanı sıra gerçekleştirilen destekleyici çalışmaların Bergama'da çeşitli gruplar arasında kültürel miras farkındalığını artıracak ve iş birliği süreçlerini güçlendirecek kolaylaştırıcı uygulamalar olarak tasarlandığı ifade edilebilir. Bu çalışmalarla da bağlantılı olarak; Bergama'nın sahip olduğu eşsiz değerlerin korunması, sürdürülmesi ve gelecek kuşaklara aktarılmasına yönelik çoğulcu, kapsayıcı ve küresel-yerel dengesini önemseyen bir kapasite geliştirme süreci vasıtasıyla, esas olarak kültürel mirasın günümüzü ve geleceği biçimlendiren, toplumsal refaha katkıda bulunan, değerlerini yitirmeden kamu yararı ekseninde değer üretebilen bir nitelik kazanmasının olanaklılığının tartışıldığını söylemek hatalı olmayacaktır. Bu anlamda, örneklem dahilinde önerilecek olan yaklaşımın, diğer miras alanları açısından da fikir verici olması ve uzun vadede, gerekli çevresel koşulların iyileştirilmesi yoluyla arzu edilen olumlu sosyal dönüşümün sağlanması yönünde harekete geçirici bir rol üstlenmesi hedeflenmektedir. Yöntemsel açıdan ise Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) tarafından önerilen ve uluslararası mecrada yaygın olarak benimsenen beş aşamalı kapasite geliştirme metodolojisinin bir çıkış noktası olarak değerlendirildiği ifade edilebilir. Bununla birlikte, araştırmanın Bergama için önerilen sistematik kapasite geliştirme yaklaşımının belirlenmesiyle sınırlı tutulması uygun görülmüş; yaklaşımın hayata geçirilmesi ve ilgili dönüşler vasıtasıyla gerekli en iyileme çalışmalarının gerçekleştirilmesi gibi hususlar, zaman kısıtlılığı sebebiyle kapsam dışı bırakılmıştır. Araştırma kapsamında gerçekleştirilen, sistematiğin öngördüğü her bir aşamanın detaylandırılması ve mevcut literatürün koruma ve katılım ekseninde yeniden değerlendirilmesi gibi çalışmalar ise; yöntemsel çerçevenin somutlaştırılması yönünde önemli adımlardır. Bu derinleştirmeler, farklı disiplinlerde gerçekleştirilen örnek pratiklere yönelik detaylı araştırma ve irdelemelerle desteklenmiş, özellikle veri toplama ve kapasite tespiti gibi aşamalarda harmanlanmış yaklaşımları bir araya getiren bir kurgu benimsenmiştir. Tez çalışmasına özgü biçimde ortaya çıkan bu kurgu vasıtasıyla kapasite geliştirme yaklaşımının kültürel mirasın korunması alanında özelleştirilmesi mümkün olmuştur. Çalışmanın farklı aşamalarında, önerilen özgün kurgu için uygun görülen nitel ve nicel araştırma yöntemleri bir arada kullanılmıştır. Kültürel mirasın korunmasında katılımla ilişkili kapasite alanlarının belirlenmesinde anahtar kelime taraması yordamıyla belirleyicilerin tespiti, mevcut kapasitenin anlaşılmasında yerel sakinlerle gerçekleştirilen anket çalışması ve yarı yapılandırılmış görüşmeler ile bu görüşmelerin de aralarında bulunduğu çok sayıda farklı kaynaktan edinilen verilerin bütüncül yorumu bu yöntemler arasında ilk akla gelenlerdir. Benzer şekilde, hedef kapasitenin belirlenmesine yönelik olarak, araştırma için geliştirilen ölçek vasıtasıyla konuyla ilgili çalışma yapan farklı alanlardan uzmanların görüşüne başvurulması, buradan edinilen verilerin belirleyicilerin rastlanma sıklığı ve sahadaki saptamalarla karşılaştırmalı olarak değerlendirilmesi gibi çalışmalar, bu doğrultuda ele alınabilecek diğer unsurlardır. Son olarak, kapasite ihtiyacının anlaşılmasında ise hem araştırmacının hem de anahtar aktörlerlerin konuya ilişkin değerlendirmelerinden ve yıllara yayılan saha gözlemleri ile belge taramaları başta olmak üzere çeşitli kaynaklardan yararlanılmıştır. Çalışma sonucunda, Bergama örneklemine yönelik, bütüncül bir kapasite geliştirme yaklaşımı ortaya konulmuştur. Bu bütüncül kurgunun açığa çıkarılmasına yönelik olarak; çalışmanın kabul ettiği kapasite alanları ve belirleyiciler, anahtar aktörler ile eşleştirilerek ilgili düzeyler dahilinde sınıflandırılmıştır. Bu sınıflamalar dahilinde somutlaştırılan öngörüler, öncelikler ve elde edilen diğer veriler, yine araştırmaya özgü olarak geliştirilen bir görsel analog ölçeği kullanılarak derecelendirilmiştir. Bu sayede, kapsayıcı ve farklı uygulama takvimlerine yayılabilecek bir izlek belirlenmesi olanaklı hale gelmiştir. Araştırmanın bir diğer somut çıktısı olarak değerlendirilebilecek bu izlek yordamıyla; çalışmanın temellendiği teorik çerçeve ile farklı alanlarda gerçekleştirilen örnek pratiklerin de sağladığı rehberlik doğrultusunda, benzerliklerin ve farklılıkların saptanması, kazanılan yeni bilgilerin, deneyimin, örneklem özelinde geliştirilen yaklaşıma uyarlanması sağlanmıştır. Araştırmanın bütünü neticesinde yönteme ve kavramsal çerçeveye dair edilen çıkarımlar ise; kapasite geliştirme yaklaşımı ve bu yaklaşımın katılımla kurduğu ilişkiye dair önemli ipuçları içermektedir. Kültürel mirasın korunmasında olduğu kadar diğer çalışma alanları bakımından da geçerliliğe sahip bu esaslar, yaklaşıma ve ele alındığı bağlamsal inşalara ilişkin yeni açılımlar sağlayabilme olanaklılığı taşıdığı ölçüde değerlidir. Zira söz konusu inşalara dair sonuç bölümünde yer verilen değerlendirmeler, bağlantılı olduğu kümülatif birikimin oluşturucu unsurlarıdır ve yaklaşıma ilişkin yapılan okumaların ve olanak sahasının derinleşmesinde katkı sağlaması temenni edilmektedir.