Kamusal alanda bir erk metaforu olarak meydan

Abstract

Meydanlar; insanların kendilerini ait hissettikleri, kenti deneyimleyebildikleri bir özgürlük alanı olmaları nedeniyle oldukça özel mekanlardır. Kentsel mekan olarak meydan, çeşitli işlevler ile yaşamın bir parçası olmanın ötesinde yüzyıllar içinde ideolojik bir simgeye dönüşmüştür. Bu simge mekan, zaman ve yer faktörüne bağlı yaşanan ideolojik değişimlerin fiziksel biçimlere dönüşebildiği kamusal bir alan olarak kentin parçası konumundadır. Kamusal alanda meydan, bir metafora dönüşmüştür. Araştırmaya konu olan meydanlar; ideolojik anlamsallıkları olan, zaman içinde belirli bir katmanlaşma yaşamış ve toplumlar üzerinde iz bırakmış olan meydanlardır. Bu bağlamda siyasi erkin meydanlar üzerinde oluşturduğu mekânsal etkiler üzerine bir çalışma yapmak hedeflenmiştir. Çalışmanın giriş bölümünde; tezin amacı, kapsamı ve yöntemi detaylı olarak ortaya konmuştur. Tezin 2.Bölüm'ünde ise her biri derin kuramsal arka plana sahip olan 'Kamusal Alan', 'Erk' ve 'Meydan' kavramları kendi bağlamlarında ele alınmış, 'Erk-Mekan İlişkileri' kamusallık çerçevesinde irdelenmiştir. Kuramsal arka planı araştırılan kavramların meydanın oluşum ve dönüşümündeki etkilerinin nasıl gerçekleşmiş olabildiklerini anlayabilmek için meydanın tarihsel gelişim ve dönüşüm süreçleri incelenmiştir. Literatürde kamusallık olarak anlatılan alansal tanımlamalar ile çalışmaya konu olarak ele almak istediğimiz alansal tanımlamalar arasında farklılıklar olduğu görülmüştür. Klasik yaklaşımda bir meydanın mekânsal oluşumunu ve yaşanan kamusallığı erk-işlevsellik ilişkileri ile üzerinden anlamak ve yorumlamak mümkün iken, Post-modern dönemle birlikte mekan okumaları klasik yaklaşım ile yapılamaz hale gelmiştir. Bu farklılaşmaların çoğu coğrafya ve kültüre bağlı değişen bir anlamsallıkta gizlidir ve bu da metafor kavramını ortaya çıkarmıştır. Klasik yaklaşımın kamusallık-erk-mekan ilişkilerini anlamak ve yorumlamak konusundaki yetersizliği görülmüş ve metaforik yaklaşım ile konuyu ele almak önerilmiştir. Erk ve meydan ilişkisinde metaforik bağlam kavramı bir alt bölüm olarak sunulmuş, 'metaforik bağlam' kavramsal olarak irdelenmiştir. Metafor, araştırmada bir katalizör olarak işler. Mimarlığın erk tarafından iletişim aracı olarak kullanıldığı ve bunu metaforlar aracılığı ile yaptığı bir süreç yaşanmaktadır. Metaforik bağlam; simgeler, işaretler, mekânsal özellikler, kavramsal süreçlerle ilişkilenerek kendi iletişim biçimini oluşturmuştur. Mimarlık, kendine özgü gramer yapısı olan bir dil olarak, bu iletişim biçimlerinde somutlaşır. Erk de bu dili kendini ifade etmek için meydanlarda kullanır. Erkin meydanı bir metafor olarak, etkileyen somut dışa vurum ise meydanlardaki mekânsal biçimlenmedir. Bu soyut ilişkiler ağının mekanla ilişkilendirilerek bir anlama ulaşması mimari tasarıma katkı sunabilmek açısından çok önemlidir. Kurgulanan yöntem gereği 2.Bölüm'ün sonucunda kuramsal arka plandan elde edilen verilerle meydanı metafor olarak erk ile ilişkilendiren ögeler tespit edilmiştir. Araştırmanın 3.Bölüm'ünde, Örnek Alan Araştırması için farklı coğrafyalardan seçilen beş yurtdışı meydanı metaforik bağlamı yansıtma kapasiteleri bakımından seçilmiştir. Bu meydanlar klasik meydan anlayışı ile oluşmamış, batı meydanı özellikleri taşımayan meydanlardır. Fiziksel biçimsel etkiden çok ideolojik etkinin baskın olması seçilen meydanların taşıdığı en belirgin ortak özelliktir. Bu bölümde Tahrir Meydanı, Nakş-ı Cihan Meydanı, Tiananmen Meydanı, Beyrut Şehitler Meydanı ve Potsdam Meydanları ayrı ayrı ele alınarak, oluşum ve dönüşüm süreçleri araştırılmış, mekânsal etütleri yapılmış ve 2.Bölüm'de elde edilen metaforik bağlam ögeleri ile sorgulanmışlardır. Bu sorgulamaların sonucunda meydanların metafor olarak erk ile ilişkilendiği farklı ögelerle karşılaşılmıştır. Meydanların kimlik kartı olarak tanımlayabileceğimiz tablolarda elde edilen bulgular kronolojik çizelgeler ile kavramsallaştırılmıştır. Tezin 4.Bölüm'ü olan Saha Çalışması aynı kentte bulunan ve yazar tarafından deneyimlenmiş Sultanahmet, Beyazıt ve Taksim meydanlarının derinlemesine analizini içermektedir. Yaklaşık iki bin yıllık tarihi birlikte yaşamış olan Sultanahmet ve Beyazıt meydanları aynı yerde ve aynı zamanda, aynı erkin farklı metaforlarla mekânsal etkiler oluşturduğu, farklı anlamsallıkları olan meydanlardır. Taksim Meydanı'nın ise son 100 yılda kente katılan simgesel ideolojik bir meydan olarak kent yaşamına katılması, Sultanahmet ve Beyazıt Meydanları ile arasında gerçekleşen rol alışverişi detaylı bir biçimde analiz edilmiştir. 2.Bölüm ve 3.Bölüm'de elde edilmiş metaforlar saha çalışması meydanları olan Sultanahmet, Beyazıt ve Taksim meydanlarında sorgulanarak, farklı metaforların da ilave olduğu daha geniş birer metaforik bağlam tablosu elde edilmiştir. Sonuç ve değerlendirmeleri içeren 5.Bölüm, Örnek Alan ve Aaha Çalışması bölümlerinde elde edilen bulguların karşılaştırmalı analizini içermektedir. Örnek alan çalışması olarak analiz edilen beş yurtdışı meydanı için hazırlanan metaforik bağlam tabloları kronolojik dönemleri çakıştırılarak tartışılmıştır. Aynı yöntem ile İstanbul için hazırlanan üç metaforik bağlam tablosu kronolojik olaylar ve mekânsal yansımaların erk ile ilişkisini irdelemek amacıyla sorgulanmıştır. Analizi yapılan örnek ve saha çalışması meydanlarının tümünün bir arada olduğu sekizli tablo üzerinden tespitler yapılmış, özgün bulgulara ulaşılmıştır. Meydanı metafor olarak erk ile ilişkilendiren metaforların bir kısmının, küresel ve ekonomik etkiler ile tüm meydanlarda benzer mekânsal yansımlar olarak meydanları biçimlendirdiği görülmüştür. Bazı metaforların meydana özel konjonktürel nedenlerle farklı kırılmalar oluşturduğu da bulgular arasındadır. Her meydanın yaşayan farklı birer organizma olarak kabul edildiği bu araştırmada; meydanların, küresel etkiler ile benzer mekânsal etkiler yaşansa da zamana ve yere özgü farklılaşan özellikler taşıdığı, bu nedenle her birinin kendine özgü bir kimliği olduğu görülmüştür. Katmanlaşma yaşamış ve toplum için ideolojik anlamı olan meydanlara yapılan güncel mekânsal müdahalelerde konunun bütünüyle ilgili bir yaklaşım sorunu olduğu düşünülmektedir. Bu tür kent meydanları bütüncül bir yaklaşım ile ele alınması gereken mekanlardır. Bu araştırmada elde edilen ve mimari tasarım sürecinde kullanılması önerilen bir yöntem olan, bütüncül yaklaşımın bir parçası olarak hazırlanan 'metaforik bağlam analiz tablosu', tasarıma katkı sağlayacak bir analiz dökümüdür. Söz konusu meydan özelinde hazırlanan bu analiz, meydanı metafor olarak erk ile ilişkilendiren ögelerin tespit edildiği bir veridir.