Türkiye mimarlık tarih yazımının ürettiği 'Suretler': Ayasofya çevirileri

Abstract

Batıda Rönesans Dönemi ile birlikte döngüsel zaman kavrayışından çizgisel zaman kavrayışına doğru bir değişim yaşanmıştır. Bu değişim modern öncesi dönemin geçmiş ve geleceği aynı anda içinde barındıran şimdiki zaman anlayışından ve buna bağlı gelişen aşkın, bütünsel anlatılarından, geçmiş, gelecek ve şimdinin ardışık bir biçimde birbirine eklendiği, dünyevi ve parçalı bir zaman anlayışına doğru gerçekleşmiştir. Modern-öncesi dönemde şimdi ve gelecekten ayrı olarak düşünülmeyen 'geçmiş', yaşanan parçalanma sonucunda bu iki kavramdan ayrılarak adeta bir 'öteki/ölü' konumuna yerleştirilmiştir. Tarihyazımı bu anlamda ötekileştirilmiş geçmişle başa çıkma yöntemidir. Şimdide bulunan modern birey hangi 'sureti' ile kendisine musallat olacağını bilmediği geçmişi, bu belirsizliği sona erdirmek adına tarihyazımı aracılığıyla çeşitli 'suretlere' büründürür. Fakat bu noktada kritik olan üretilen 'suretlerden' herhangi birini hakikat olarak kabul edilme tehlikesidir. Bu çalışmada hem geçmişin üretilen 'suretlerinden' herhangi birinin hakikat olarak kabul edilme tehlikesine işaret edebilmek hem de geçmişi başa çıkılması gereken bir 'öteki/ölü' olarak görmek yerine onu iletişim kurulabilecek bir 'yabancı' olarak görmeyi sağlamak amacıyla tarihyazımı-çeviri ilişkisi önerilmektedir. Önerilen tarihyazımı-çeviri ilişkisinde tarihsel olgu, kaynak dil; tarih metni, erek dil ve tarih yazarı ise çevirmen olarak düşünülmektedir. Tarihyazımı-çeviri ilişkisine benzer biçimde mimarlık tarihyazımı-çeviri ilişkisinin kurulduğu bu çalışmada kaynak dil olarak, uzun hayatına farklı imparatorluklar, farklı dinler, işlevler sığdıran, toplumsal, siyasal, kültürel ve bilimsel birçok farklı olaya ev sahipliği ve tanıklık eden ve bu sayede tarihyazımı aracılığıyla çeşitli 'suretleri' üretilen Ayasofya seçilmiştir. Çalışmanın amacı belirlenen 1930-2020 yılları arasında Türkiye mimarlık tarihyazımı ortamında Ayasofya ile ilgili üretilen mimarlık tarihi metinlerinin çeviribilim alanından ödünç alınan 'benzeştirici' ve 'yabancılaştırıcı' çeviriler stratejileri bağlamında incelenmesidir. Tez çalışması giriş bölümünden ayrı üç bölüm olarak kurgulanmıştır. 'Tarihyazımı, Çeviri ve Mimarlık Tarihyazımı' başlıklı ikinci bölümde ilk olarak tarihyazımının bir tür çeviri olarak düşünülmesini sağlayacak yapısı tarihsel süreçte geçirdiği değişimler bağlamında ele alınmıştır. Bu bölümde tarihyazımında anlatının sorunsallaştırılmasının yabancılaştırıcı çeviri stratejilerinden biri olarak düşünülebileceği vurgulanmıştır. Çalışmanın üçüncü bölümünde, son bölümde mimarlık tarihi metinleri ile ilgili yapılacak soykütüksel incelemeye altlık oluşturması amacıyla mimarlık tarihi metinlerindeki görsel temsil araçlarının kullanımı tarihsel bağlamda ele alınmıştır. Bu kapsamda ilk olarak Batı'da mimarlık tarihyazımı ortamındaki görsel inşa süreci, mimari bilginin kitaplaştırılması sürecinden başlatılarak tarih yazarlarının hangi görsel temsil araçlarını kullanarak ne tür üretimler yaptıkları bağlamında incelenmiştir. Bu bölümde daha sonra projeksiyon Türkiye mimarlık tarihyazımı ortamına çevrilmiş, çalışmanın dönemsel aralığı olarak seçilen 1930-2020 yılları arasında küresel ölçekte mimarlık tarihyazımı alanındaki gelişmelerin Türkiye'ye yansımaları, ülkenin kendi iç dinamikleri bağlamında ele alınmış ve bu dönemlerde mimarlık tarihi yazarlarının tarih metnini oluştururken hangi görsel malzemeyi nasıl kullandığı araştırılmıştır. Çalışmanın son bölümünde ise 1930-2020 yılları arasında Türkiye mimarlık tarihyazımı ortamında Ayasofya ile ilgili üretilen mimarlık tarihi metinleri ele alınmış ve her biri Ayasofya'nın birer 'sureti' olarak düşünülen bu tarih metinleri 'benzeştirici' ve 'yabancılaştırıcı' çeviri stratejileri bağlamında değerlendirilmiştir. Bu değerlendirme kapsamında mimarlık tarihyazımı-çeviri ilişkisi bağlamında erek dil olarak düşünülen mimarlık tarihi metni iki aşamalı olarak yapısöküme uğratılmıştır. Bu kapsamında öncelikle belirlenen tarihsel aralıkta Ayasofya ile ilgili üretilen mimarlık tarihi metinlerinin oluşturduğu topografya kronolojik yapısı bağlamında ele alınmıştır. Eskiden yeniye doğru yapılan bu kronolojik serim mimarlık tarihi metnini tarih yazarının kimliği, metnin Ayasofya ile birincil ya da ikincil düzeydeki ilgisi, metnin türü -kitap, kitap bölümü, makale ve gazete yazısı- ve metnin dili bağlamında detaylandırılmasını dolayısıyla bir bütün olan tarih metninin belirli ölçüde parçalanmasını sağlamıştır. Metinlerin bu şekilde kronolojik yapıda ele alınması kullanılan temsil araçlarındaki ilkler, tekrarlar ve görsel manipülasyonların açığa çıkartılmasına da yardımcı da olmuştur. İlk aşamada gerçekleştirilen kronolojik okumanın ardından ikinci aşamada tarih metinleri bir anlamda zaman-mekânsal bağlamlarından kopartılarak bir tür soykütüksel incelemeye alınmıştır. Bu inceleme esnasında metnin onu oluşturan daha küçük ve gömülü parçalara ayrılması ve bu parçalar ile ilgili yapılan arkeolojik çalışma tarih yazarının metni üretirken kurduğu ilişkilerin dışında, kronolojik olmayan yeni ilişkilerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. [Tesir eden], [araştırma nesnesi], [müze], [kendisinden öğrenilen], [hasta yapı], [uyarlanabilir yapı], [model], [rakip] ve [yok sayılan] Ayasofya çevirileri bu yeni ilişkilerin birer sonucudur.