Türkiye’de kültürel mirası koruma çalışmaları bağlamında İstanbul Rölöve ve Anıtlar Müdürlüğü’nün rolü

Abstract

Türkiye'de kültürel mirası koruma bağlamında Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü İstanbul Rölöve ve Anıtlar Müdürlüğü'nün 1960-2004 yılları arasında sorumluluk alanında yer alan illerdeki anıtsal ve sivil mimari miras örneklerinde gerçekleştirmiş olduğu koruma çalışmalarının, koruma ilkeleri çerçevesinde değerlendirilerek literatüre kazandırılması tez çalışmasının temel hedefini oluşturmaktadır.Tez çalışması ile İstanbul Rölöve ve Anıtlar Müdürlüğü'nün 44 yıllık süreçte yürüttüğü İstanbul dışındaki sivil mimarlık örnekleri ve İstanbul'daki büyük onarım kapsamındaki yapıların koruma çalışmalarının genel değerlendirmesi ile özelde Topkapı Sarayı'nda gerçekleştirilen koruma çalışmaları ayrıntılı bir biçimde irdelenmiş, müdahale yöntemleri, koruma çalışma teknikleri ve yaklaşımları ortaya konulmaya çalışılarak kurumun koruma tarihinde üstlendiği rolün değerlendirmesinin yapılması amaçlanmıştır. Bu tez kapsamında incelenen bilgilerin ve yapılan değerlendirmelerin ana kaynağı, koruma çalışmaları ile ilgili olarak daha önce bir araştırma gerçekleştirilmemiş olan İstanbul Rölöve ve Anıtlar Müdürlüğü'nün arşiv belgeleridir. Tezin hedeflediği noktaların aydınlatılması, ana kaynağı oluşturan özgün metinler, değerli veriler içeren arşiv belgelerinin analitik şekilde incelenmesi, yürütülmüş olan koruma çalışmaları ile ilgili yaklaşımları saptamak üzere onarım dosyalarının taranması, tasnifsiz bir arşiv olmasının getirdiği zorluklara rağmen gerçekleştirilmiştir. Koruma çalışmaları ile ilgili ayrıntılı bilgiler, onarıma başlanmadan önce düzenlenmiş olan ve yaklaşık onarım bedelini ortaya koyan ön keşiflerden ve koruma çalışması tamamlandıktan sonra hazırlanan ikinci keşiflerden sağlanabilmektedir. Çalışmaların kapsamını ve niteliğini aydınlatmaya yardımcı olan diğer kaynaklar, konuyla ilgili sözleşmeler, şartnameler ve yazışmalardır. Arşiv belgeleri üzerinde yapılan incelemelerde, koruma çalışmalarının yıllık onarım dosyaları içerisinde illere göre ayrı ayrı bulunduğu görülmüştür. Topkapı Sarayı Müzesi koruma çalışmalarına ilişkin 1960 öncesi bilgi ve belgelerin Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi'nde olduğu, çok kısa bir dönem yayınlanan Topkapı Sarayı Müzesi Yıllıkları'nda yer alan raporlar dışında yapılan çalışmalarla ilgili periyodik hiçbir yayın yapılmadığı saptanmıştır. 1960 yılından günümüze koruma çalışmalarına ait belgelerin İstanbul Rölöve ve Anıtlar Müdürlüğü'nde arşivlendiği ve Saray'ın her yapısı için ayrı ayrı oluşturulmuş koruma çalışmasının izlenmesine yönelik dosyalama sisteminin olmadığı görülmüştür. Bu araştırmayla yıllık ihale dosyaları içerisinde farklı yapılar için bir arada bulunan koruma çalışma bilgi ve belgeleri analitik bir yöntemle toplanmış ve incelenen onarım dosyaları için geliştirilmiş olan sistematik bir tablo aracılığıyla, çalışmalarda kullanılan yöntemler sınıflandırılmış ve yaklaşımlar saptanmıştır. Bu çalışmada, Çinili Köşk, Mutfaklar, Zülüflü Baltacılar Koğuşu, Veliaht Dairesi koruma çalışmaları ile Trilye–Zeytinbağı saptama ve belgeleme çalışmaları örnek yapılar kapsamında ayrıntılı olarak incelenmiştir. Altı bölümden oluşan tezin, Birinci bölümünde amaç, araştırmanın kapsamı, kullanılan yöntem, çalışmanın özgünlüğü ve tezde yararlanılan kaynaklar ele alınmaktadır. İkinci bölümde; Dünyada ve Türkiye'de koruma tarihinde yasal ve örgütsel düzenlemeler, 1710 sayılı Eski Eserler Yasası, 1983'te kabul edilen 2863 sayılı Yasa ve 2004 yılındaki 4848 sayılı Yasa ile Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü İstanbul Rölöve ve Anıtlar Müdürlüğü'nün yönetsel yapısı, kurumsal arşivi ile ilgili bilgiler yer almaktadır. Üçüncü ve Dördüncü bölümde; Kurumun 1960 -2004 yılları arasında İstanbul'daki büyük onarım kapsamında Ayasofya, Arkeoloji Müzeleri, İbrahim Paşa Sarayı, Yıldız Sarayı ve diğer yapılar ile İstanbul dışındaki sivil mimari koruma çalışmaları ve Bursa, Mudanya Trilye- Zeytinbağı saptama belgeleme çalışma örneğinin genel bir değerlendirmesi yapılmıştır. Beşinci bölümde; İstanbul Rölöve ve Anıtlar Müdürlüğü'nün koruma çalışmalarının büyük bir kısmını oluşturan Topkapı Sarayı Müzesi yapıları ile yapıların büyük bir bölümünü oluşturan Harem Dairesi'nde gerçekleştirilen koruma çalışmaları arşivde yıllara göre yer alan dosyalar içinden yapı bazında ele alınarak analiz edilmiştir. İncelenen onarım dosyaları için geliştirilmiş olan sistematik bir tablo aracılığıyla, koruma çalışmalarında kullanılan yöntemler sınıflandırılmış ve yaklaşımlar saptanmıştır. Çinili Köşk, Mutfaklar, Zülüflü Baltacılar ve Veliaht Dairesi örnekleri ayrıntılı olarak irdelenmiştir. Genel bir değerlendirme niteliği taşıyan Altıncı bölümde; İstanbul Rölöve ve Anıtlar Müdürlüğü'nün 1960-2004 yılları arasında gerçekleştirdiği kültürel mirası koruma çalışmalarından elde edilen bilgi ve belgelerin değerlendirilmesi ile çıkan sonuçlar ve Türkiye'deki kültürel mirası koruma yaklaşımı ve Rölöve ve Anıtlar Müdürlükleri'nin rolü ve önemi yer almaktadır. Sonuç olarak; İstanbul Rölöve ve Anıtlar Müdürlüğü'nün sorumluluk alanındaki illerde ve incelenen periyodundaki anıtsal ve sivil mimarlık örneklerinin koruma yaklaşımlarının saptanmasına yönelik arşiv belgelerinin sağladığı veriler, gelecekte yapılacak koruma çalışmalarına tarihsel süreçte görev üstlenmiş olan bir kurum üzerinden bir bakış açısı kazandırmayı sağlayacaktır.