Tapınma mekânının çözümlenmesinde bir metod önerisi olarak "yol kurgusu" ve Sinan dönemi Osmanlı şehir külliyeleri örneği

Abstract

Tapınma mekânı, dünyadaki neredeyse bütün din ve inanışlarda kutsal sayılır ve bir inanlının zihninde merkez karakterine sahiptir. Merkez, ona ulaşan bir yol olmadan var olamaz. Dolayısıyla her tapınma mekânına bir yolculuk sonunda ulaşılır. Bu bakımdan yol kavramı, tapınma mekânını anlamakta, veya okumakta önemli öğelerden biridir. Birinci bölümde, herhangi bir dine ait tapınma mekânının çözümlenmesi amacıyla 'Yol kurgusu' metodu oluşturulmuştur. Bu amaçla, öncelikle yol kurgusunun tanımı yapılmış ve mekâna dair yol kurgusu dizgesinin ortaya çıkarılabilmesi için gerekli olan yol kurgusu bileşenleri belirlenmiştir. Yol kurgusu bileşenleri dört tiptir: A- Duruş-mekân, B- Devinim-mekân, C- Bağlantı-mekân ve D- Hedef-mekân. Tapınma mekânını oluşturan alt mekânların duruş veya devinim yaşantısı, tapınma mekânının yol kurgusu dizgesinde belirleyicidir. Bu nedenle bu yaşantılar özel olarak ele alınarak, herhangi bir mekânın duruş veya devinim yaşantısından hangisine ait olduğunu belirlemeye yönelik temel prensipler saptanmıştır. Bu prensiplerin saptanmasında algı psikolojisinin verilerinden faydalanılmıştır. Özellikle görsel ve kinetik algının önemine değinilerek, yol kurgusu metodunun bu algılar üzerine kurulacağına dikkat çekilmiştir. Birinci bölümün sonunda herhangi bir tapınma mekânının yol kurgusu dizgesinin nasıl oluştuğuna dair açıklamalar yapılmıştır. Bir tapınma mekanındaki yol kurgusunun bir kapı ile başladığı kabul edilmiştir. Ancak kapıdan geçmeden önce de, kişi kent içinde tapınma mekânına doğru hareket ederken, hatta kırsal bölgeden kente yaklaşırken yol kurgusu dizgesinin son halkası olan hedef-mekâna dair izlenimler edinir. İkinci bölümde, örnek olarak seçilen Osmanlı külliyelerinin tapınma mekânını kuran tapınma eylemi ele alınmıştır. Yol kurgusu metoduna göre çözümlemede mekânın üstlendiği faaliyet mekân yaşantısında belirleyici olduğundan, namaz İslâm tapınma mekânını kuran gereklilikleri ve şartlarıyla incelenmiş ve Osmanlı toplumsal hayatında cuma ve bayram namazlarının önemine değinilmiştir. XVBu bölümde ayrıca îslam dini mimarisinde tapınma mekânını kuran dine ait öğeler ile mimari elemanlar kısaca tanıtılmıştır. Üçüncü bölüm, Osmanlı kent kurgusunda kişinin külliyeye ait avlu kapılarının önüne gelene kadar yaptığı hareket sırasında onu yol kurgusunun hedef-mekânına hazırlayan olgular kısaca ele alınmıştır. Külliye kavramı, Osmanlı kentinin genel kurgusu içinde külliyenin mevcut doku ile olan ilişkisi, yer seçimi, kentin ana eksenine katkısı, topografya, minare ve malzeme kullanımı yol kurgusu bağlamında tartışılmıştır. Bu bölüm sonucunda, bahsi geçen bütün bu etkenlerin görsel algıya dayalı izlenimler oluşturarak yol kurgusuna katkıda bulundukları saptanmıştır. Dördüncü bölümde örnek olarak incelenen Sinan dönemi Osmanlı şehir külliyeleri yol kurgusuna göre değerlendirilmiştir. Külliyelerin ekte verilen yol kurgusu analiz değerlendirmesi iki aşamalı yapılmıştır. Birinci aşamada yol kurgusu bileşenlerindeki ortaklıklar değerlendirilmiştir. Külliyeleri oluşturan mekânlar arasında ortak olan yol kurgusu bileşen tipleri belirlenmiş, bu tiplerin hangi mimari elemanlara denk geldikleri saptanarak her külliyenin ortak bileşenlerinin ortak mimari elemanları ortaya çıkarılmıştır. Yol kurgusu, ikinci aşama değerlendirmede dizge olarak ele alınmıştır. Öncelikle her külliyenin kendi içindeki dizgeler arasındaki ortaklık ve faklılıklar ortaya konmuştur. Daha sonra, incelenen bütün örneklerdeki dizgeler değerlendirilerek, Osmanlı Şehir külliyelerinin yol kurgusu dizgesinin oluşumunu külliye programı, topografya, kıble ekseni ve kişinin kinetik deneyimi bağlamında incelenmiştir. Tezin sonuç bölümünde, dördüncü bölümdeki değerlendirmelerden yola çıkarak Sinan dönemi Osmanlı şehir külliyelerindeki yol kurgusuna dair iki temel olguya dikkat çekilmiştir; bunlar, gerilim ve şaşırtmadır. Gerilim ve şaşırtma, kişinin içinde hareket ettiği külliye mekânlarını yaşantılarken görsel ile kinetik algıda oluşan karşıtlıklar sonucu meydana gelen olgulardır.