Kentsel arkeolojik alanların korunmasına yönelik planlama yaklaşımları: Yenikapı arkeolojik alan yönetim ve yönlendirme rehberi

Abstract

Kentler varoluşlarından günümüze kadar yaşadıkları süreçlerde birçok medeniyetlere ev sahipliği yapmıştır. Yaşayan tüm medeniyetler de kendi kültürlerini, geleneklerini, örf ve adetlerini yaşama alanlarına yansıtmışlardır. Bu yansımalar kimi zaman mimari eser, kimi zaman yazılı belgeler, kimi zamanda müzik, şiir, edebiyat gibi eserler olmuştur. Günümüze kadar varlıklarını sürdüren, sürdürebilen bu değerler, geçmişten gelen ve geleceğimizi aydınlatacak kültür varlıkları\değerleri olarak adlandırılmakta, korunması ve yaşatılması hayati önem taşımaktadır. Çünkü bu değerler, küreselleşmenin etkisiyle dünya kültür mirası olarak işaretlenmekte ve bu bağlamda koruma-kullanma dengelerini oluşturacak araçlar üretilmeye çalışılmaktadır.20. yüzyılın ikinci yarısına kadar tek yapı ölçeğine dayanan parçacıl koruma anlayışında 1960'lı yıllara gelindiğinde bir takım değişimler yaşanmıştır. 1964 yılında kabul edilen ve koruma yaklaşımlarının temelinin atıldığı Venedik Tüzüğü ile birlikte alan koruma yaklaşımı benimsenmiştir. UNESCO'nun yanında ICOMOS, ICCROM ve Avrupa Konseyi de bu yaklaşımı geliştirecek çalışmalar gerçekleştirmiş ve gerçekleştirmektedir. 1980'li yıllardan sonra koruma anlayışındaki bu gelişim hız kazanmış ve günümüzde geçerli olan dünya kültür mirası kavramını doğmasına neden olmuştur.Küreselleşme ile değişen bu yaklaşımlar bağlamında önem kazanan bir konuda kentsel arkeolojik alanlardır. Bu alanların korunmasının da önem kazanmaya başlaması II. Dünya Savaşı sonrasına denk düşmektedir. II. Dünya Savaşı sonrasında yerle bir olan Avrupa Kentlerinin yeniden yapılanma faaliyetleri sırasında ortaya çıkan arkeolojik alanların, önemli birer kültür mirası olduğu vurgulanmış ve değerlerin arkeolojik miras olarak görülmesi gerekliliği üzerine durulmuştur. Bu görüşü destekleyen bir çok çalışma gerçekleştirilmiş ve bu alanların korunması, kentsel yaşama dahil edilmesi adına araçlar üretilmiştir. Bu bağlamda ortaya çıkan çalışmalardan biri Avrupa İyi Uygulama Kodu: Arkeoloji ve Kent Projesi'dir. Bu proje kapsamında, arkeolojik alanlarda aktörler arası işbirliği ve görev tanımları yapılmıştır. Kentsel arkeolojik alanlarda Avrupa İyi Uygulama Kodu çalışmasının yanında İngiltere'de gerçekleşen çalışmalar da ön plana çıkmaktadır. İngiltere; planlama ve koruma çalışmaları, kültür mirası yönetimi ve uygulama araçları bağlamında çalışmalar gerçekleştiren öncü ülkelerdendir. İngiltere'de kültür mirası ve kentsel arkeolojik alanlarının korunması adına geliştirilen, uygulama araçları, miras yönetim rehberleridir. Bu rehberler; bütüncül bir yaklaşım içerisinde katılım odaklı, aktörler arası ilişkileri güçlendiren ve uygulama standartları geliştiren çalışmalardır. Bu bağlamda tez kapsamında incelenen çalışmalar; Londra Arkeoloji Rehberleri, Planlama Tavsiye Notu 3 ve Baht ve Kuzey Doğu Britanya Konutluğu Bütüncül Arkeoloji Rehberleri'dir. Bu rehberler ile kentsel arkeolojik alanda gerçekleşen çalışmaların yönetim ve yönlendirme süreci üzerine geliştirilen yenilikçi yaklaşımlar anlaşılmaya çalışılmıştır.Tüm bu kavramsal çerçeve bağlamında İstanbul'da yaşanan süreçte, proje temelli kentsel gelişmelerin ön plana çıktığı görülmektedir. Bu süreç, 1980'li yıllardan sonra yaşanan kırdan-kente göç dalgası ile ortaya çıkan sorunlar sonucunda gelişmiştir. Kente göç ile gelen bu nüfusun bir kısmı; barınma ihtiyacını karşılamak amacıyla hazine arazilerini tercih etmiş, bir kısmı da tarihi kent merkezlerine yerleşmişlerdir. Bu süreç, günümüzde halen büyük bir sorunsal olan gecekondulaşma-kaçak yapılaşma ve tarihi kent merkezlerinin çöküntü alanlarına dönüşmesini de beraberinde getirmiştir. İstanbul, plansız gelen bu nüfusun neticesinde birçok sorun ile karşı karşıya kalmış ve bu sorunları çözmek amacıyla bir dizi kentsel projenin odağı olmuştur. Proje temelli gelişim stratejilerinin uygulama aşamalarında ise çözüm önerilerinin yanında başka sorunlar da ortaya çıkmıştır. Bu sorunlar arasında; dünya kenti İstanbul'un kimliğini oluşturan kültür mirası alanlarının korunmaması, kentsel yaşama dahil edilememesi ve çalışmaların bilimsel gerçeklerden uzaklaşması bulunmaktadır.İstanbul da proje temelli gelişim süreci içerisinde bu sorunları doğuran kentsel projelerden biri de, Yenikapı bölgesinde gerçekleşmektedir. Bu projeler; Marmaray Ana İstasyonu, Transfer Merkezi, Metro projesi ve Yenikapı Kentsel Yenileme projesidir. Bu projeler ile Yenikapı Bölgesinde başlayan temel kazıları sırasında arkeolojik buluntulara rastlanmıştır. Bu sebeple arkeolojik kazılar durdurulmuş ve proje alanlarında zaman ve bütçe planlaması yeniden yapılmıştır. Ancak, arkeolojik miras açısından böyle bir potansiyeli bünyesinde barındıran İstanbul'un korunması ve bu dinamikler ile birlikte yaşatılması adına, gerekli ilke ve politikalar geliştirilmemiş ve uygulama araçları oluşturulmamıştır. Ayrıca yetki karmaşası, çalışmaların bilimsellikten uzak olması ve halkın süreçten soyutlanması gibi sorunlarda süreç içerisinde karşımıza çıkmaktadır.Bu sorunlar çerçevesinde çalışma da İstanbul-Yenikapı bölgesinde gerçekleşen kentsel projeler esnasında ortaya çıkan arkeolojik alanların yönetilmesi, yönlendirilmesi ve kentsel yaşama dahil edilmesi adına Yenikapı Kentsel Arkeolojik Alanı Yönetim ve Yönlendirme Rehberi hazırlanmıştır. Rehber kapsamında, süreç analizi ile birlikte aktörler arası ilişkilerin tanımlandığı ve uygulama adımlarının açıklandığı bir akış şeması hazırlanmış ve arkeolojik alanlarda gerçekleştirilecek müdahalelerin yol haritası çizilmiştir.