1930-1939 arasında Türkiye’ de adab-ı muaşeret, toplumsal değişme ve gündelik hayatın dönüşümü

Abstract

Bu çalışmada, erken cumhuriyet döneminin ilgili kesitinde gündelik yaşamın dönüşümü olgusal olarak incelenmemiştir. Burada insanların gündelik yaşamlarını nasıl düzenlemeleri gerektiği ve doğru yaşam biçiminin ne olduğu yönünde tavsiyelerde bulunan adap kitaplarında ortaya konan kültürel hammadde etraflı ve yüzeydeki anlamları okumaya dayalı bir söylem analizi yöntemiyle incelenmiştir. Bu anlamda bu kitaplarda dile getirilen yargıların doğruluğu yanlışlığı ya da dönemin daha adaplı olup olmadığı tartışılmamıştır. Kitapların organizasyonu daha çok bir özel alan / kamusal alan ekseninde yapılmıştır. Fakat üslûp ve içerikleri açısından kitaplar arasında belli farklar olduğu iddia edilebilir: Bunlardan bazıları, kamusal yaşamda disiplini vurgulayan, kurallarda tartışmalı ya da belirsiz noktalara pek değinmeyen ve didaktik ya da emredici bir üslûp kullanan ideal peşindeki kitaplardır; bazıları ise yine orta sınıf bir okuru hedefleyen ve yine günlük yaşamın olağan etkinliklerine ağırlık veren, ancak kurallardaki tartışmalı noktalara ve günlük hayatta karşılaşılabilecek gerçek pürüzlere değinen, dolayısıyla bu kuralların yabancılığını ima eden ve okurla dostane bir üslûpta konuşan, yani gündelik deneyim üstüne düşünen ve onu, kendiliğindenliğini teslim ederek şekillendirmeye çalışan Tecrübe peşindeki kitaplar olarak adlandırılabilir. Bazı kitaplar ise adab-ı muaşerete daha teknik biçimde yaklaşmıştır. Bir kitap ise tamamen hayalî, uygulanması neredeyse imkânsız bir Avrupa adabını ayrıntılarıyla aktaran katı bir aristokratik anlayışı temsil eder. Dolayısıyla bu kitaplar arasındaki ayırım, söz konusu dönemde gündelik yaşamın Batılı prensipler etrafında düzenlenmesi konusunda tek bir söylemin hakim olmadığını göstermektedir. Batılılaşma veya milliyetçilik, devlet merkezli bakış açısı ya da toplumsal cinsiyete yaklaşım ortak noktalar olarak belirir; ancak bunların ağırlıkları ve daha da önemlisi Batılı yeni bir yaşamın nasıl uyarlanması gerektiği konusundaki yorumlar farklılaşabilmektedir. Tüm kitaplarda kendini kontrol önemli bir davranış kriteri olarak öne çıkar. Ayrıca özellikle kadınların batılılaşma sırasında aşırı serbestleşmemeleri önemli bir önceliktir. Dolayısıyla kendini denetleyebilen, özellikle batılılaşma ile birlikte gelen ayartmalara direnebilen, bir anlamda kendini gerçekleştirme imkânlarıyla donanmış olmaktan çok baskı mekanizmasını içselleştirmiş modern bir bireyin yaratılması ve modern orta sınıf aile idealine ulaşmak kitapların önemli hedefleridir. Bu noktada modern yaşam bireyin başarması gereken bir görev olarak anlatılır ve ne koşulların koyduğu sınırlardan ne de modern devletin bu süreç içindeki yükümlülüklerinden bahsedilir: Devletin yetkisi vardır, sorumluluğu yoktur; birey ise yetkisizdir, hemen hiç hakkı yoktur, fakat birçok görevi vardır. Kitaplarda genel olarak özel alanın kapsadığı yer ve özel alana içkin olabilecek birçok konunun siyasal bir devrim söylemi içinde aktarılması, 80'li yıllarla karşıtlığı içinde daha iyi anlaşılabilecek şekilde, erken cumhuriyet yıllarında özel alanın giderek kamusallaştığını ve siyasallaştığını göstermektedir. Fakat bu, hem kamusal alan hem özel alan aleyhine gerçekleşmiştir: Özel alanın hakiki sorunlarından konuşmak kamusal alanın yüksek idealleri altında, kamusal alanda hakiki bir katılım da özel alanda bireye yüklenen görevlerin ağırlığı altında olanaksızlaşmıştır. Bu kitaplarda her şeyden önce kuralların toplumsal gerekçelerin yanı sıra siyasal gerekçelere, inkılâbın gereklerine dayandırıldığı gözlemlenmiştir. Batılılaşma ve milliyetçiliği birleştirmeye çalışan bir bakış açısı egemendir. Özellikle ideal kitaplarında milliyetçilik, hayal edilmiş, yeni cumhuriyeti sürekli izlediği varsayılan, üstün bir batılı gözün yargıları karşısında hazırlıklı olmak için yaşamın düzenlenmesi -ve gerekirse de kusurların üstünün örtülmesi- yönünde bir çaba üzerinde yükselir. Buna ek olarak, her iki grupta dinsel hemen hemen hiçbir kurala yer verilmemektedir; nadiren de olsa İslamî yaşam biçimini açıkça yeren ifadelere rastlanmaktadır. Sınıfsal açıdan ise bu kitaplarda seçkinci ve hümanist pozisyonların ve buna bağlı farklı adap tanımlarının her ikisi de yer alabilmektedir. Bir yandan, sadelik-temizlik gibi değerler ve davranışlarda ve duygularda ortalama bir üslûp öne çıkmaktadır. Dolayısıyla hedeflenen, ayırt edici davranışlarla ve erdemlerle ayrıcalığının altını çizen bir seçkin zümre oluşturmaktan çok yeni bir orta sınıf yaratmaktır. Öte yandan özellikle milliyetçilik etrafındaki kapsayıcı ve âlî idealleri öne çıkaran kitapların toplumsal ayrışma yaratmakta, hiç değilse önerilerinin hayata geçirilmesi esnasında bir aşağılık duygusu ve içsel gerilim açığa çıkmasında katkıları olmuştur. Ayrıca kendiliğindenlik ve adabın doğallık içinde yapılması, ruhun kötülüğe eğilimli olduğu yönünde bir inanç ve ruhun ve davranışın birliği tüm kitaplarda öne çıkan diğer değerlerdir. Bu anlamda kitaplarda açıkça hedef alınan asıl zümre yapay, yüzeysel ya da aşırı batılılaşmayı temsil ettiği varsayılan züppeler ve gösterişçi, ayrımcı, dalkavuk olduğu söylenen Osmanlı seçkin kültürüdür. Züppe, dışarıdaki ötekilere ek olarak, batılılaşmak isteyen toplumsal kesimlerin, bizzat bireyin içine yerleşmiş bir iç düşman gibidir. Batılı bir adabın yapaylığını, idealin hakikatini kendi benliğinde taşımak isteyen Kemalist özneye hatırlattığı için tepkiyle karşılanmaktadır. Hem Batılılaşmak isteyen hem de buna sınır koymayı arzulayan gerilimli bir söylem tüm kitaplara damgasını vurmuştur ve ideal kitaplarında bu gerilim, hayatın çeşitliliğini ideal adına yok sayan üslupla da birleşerek çok daha net şekilde görülür. Ancak inkâr edilemez şekilde bu genel çerçeve altında farklı yorumlar gündeme gelmiş ve bireyselleşme adına atılacak daha sonraki adımların, zaten Tanzimat yıllarından bu yana açılmış kapısı biraz daha aralanabilmiştir. Dolayısıyla erken cumhuriyet döneminde, devletin monolitik ve dışlayıcı siyasal söylem ve uygulamalarına rağmen, yine de Kemalist ideallerin hayatın hakiki koşullarına uyarlanması sırasında ortaya çıkan bir siyasal öznellikten söz edebiliriz ve mesele nihaî bir ideale (Batı'ya) nazaran geri ya da ileri olmak meselesinin ötesinde, özsel referanslarla kavranamayacak bir oluş, tarihsel bir süreç olarak ele alınmalıdır.