Türk milliyetçiliğinde “spiritüalist” yaklaşım: Dergah Dergisi (1921-1923)

Abstract

Bu doktora tezinin amacı, Türk milliyetçiliğinde spiritüalist yaklaşımı ve bu yaklaşımın Milli Mücadele döneminin düşünce hayatındaki yansımalarını ortaya koymaktır. Bu yaklaşımın düşünsel temelleri, Birinci Dünya Savaşı'nın hemen ardından Osmanlı-Türk düşünce hayatında büyük bir popülerlik kazanan Bergson felsefesine dayanır. Bergson'un görüşleri, Darwinizm, pozitivizm ve materyalizm gibi bilimsel düşünceyle özdeşleşmiş akımların öne çıktığı İkinci Meşrutiyet döneminde, bilim dışı ve metafizik bir yaklaşımın ürünü olarak değerlendirilmiş, Milli Mücadele döneminde ise, Gökalp'in Durkheimcı toplumsal felsefesine alternatif yeni bir toplumsal felsefenin temel referans noktası haline gelmiştir. Bu felsefe, maddeye karşı ruha, niceliğe karşı niteliğe, tekliğe karşı çokluğa, belirlenmişliğe karşı yaratıcılığa ve hareketsizliğe karşı değişime yaptığı vurguyla, dönemin milli akım yelpazesi içerisinde Türk milliyetçiliğine spiritüalist bir karakter kazandırmıştır. Başta Théodule Ribot olmak üzere William James ve Emile Boutroux gibi düşünürlerin çalışmalarıyla desteklenen spiritüalist yaklaşım, bilime değil, bilimin toplumu şekillendirmek amacıyla siyasetçiler tarafından keyfe keder kullanılabilmesinin yolunu açan bilimciliğe karşı bir duruşu temsil eder. Bu yaklaşımın sağladığı kavramsal çerçeveden hareketle, Anadolu'da verilen mücadelenin, ruhun, maddenin esaretinden kurtulmak üzere verdiği bir özgürlük mücadelesi ve kazanılan zaferlerin de Türk milletinin ?hayat hamlesi? olarak tanımlanması, spiritüalist yaklaşıma Anadolu hareketinin felsefesi sıfatıyla siyasi bir meşruluk sağlamıştır. Bazı Darülfünun hocaları ve dönemin tanınmış yazarlarının öncülüğündeki Darülfünun öğrencilerinin temsil ettiği bu yaklaşımın yayın organı, 15 Nisan 1921-5 Ocak 1923 tarihleri arasında on beş günde bir olmak üzere kırk iki sayı yayınlanan Dergâh dergisidir. Spiritüalist yaklaşımı, siyaset, sanat, felsefe, edebiyat ve eğitim gibi çeşitli alanlarda yapılan tartışmalarla buluşturan Dergâh yazarlarının hedefi, soyut bir bütünleştirme aracı olarak benimsedikleri ruh kavramından hareketle, ?milli ruh?u oluşturan milliyet, medeniyet ve din unsurlarının birlikteliğini sağlayarak, Türk milliyetçiliğine yeni bir yön vermek ve dönemin aydınlarını tek bir çatı altında toplamaktır. Dergâh dergisini temel alan bu tez, spiritüalist yaklaşımı öne çıkaran metinlerin, dönemin düşünce hayatındaki yansımalarıyla birlikte ele alınarak yorumlanması aracılığıyla savunulmuştur. Bağlamsallaştırma temelinde bir kültürel tarih yöntemine dayanan bu çalışmada, incelenen metinlerde kullanılan sembolik dil ile döneminin tarihsel bağlamı arasındaki çok yönlü ilişkinin çözümlenmesine öncelik verilmiştir. Bu doğrultuda, öncelikle İttihat ve Terakki iktidarının diktatörlüğe dönüştüğü 1913 yılından Birinci Dünya Savaşı'nın sona erdiği 1918 yılına kadar olan dönemde ve ardından da Dergâh dergisinin yayına girdiği 1921 yılına kadar olan dönemde, Türk milliyetçiliği üzerine yapılan tartışmalar, öne sürülen tez çerçevesinde incelenerek ?spiritüalist? yaklaşıma zemin hazırlayan tarihsel koşullar ortaya konmuştur. İkinci olarak, Dergâh yazarlarının, Bergson felsefesini yeni bir toplumsal felsefe olarak konumlandırırken izledikleri yol ve bu çerçevede ?spiritüalist? yaklaşımdan hareketle dönemin siyasi ve kültürel tartışmalarına ilişkin yaptıkları yorumlar, tarihsel bağlamla ilişkilendirilerek tartışılmıştır. Bu çalışma, söz konusu tarihsel dönemin entelektüel arka planına ilişkin daha kapsayıcı bir yaklaşım ortaya koyabilmek amacıyla, kültür ve siyaset tarihi alanlarının birbirine paralel okumalarla birlikte ele alınabilmesinin olanaklarını araştıran disiplinler arası bir arayışın ürünüdür.