Kentsel biçimbilim çözümlemesinde göstergebilimsel yaklaşım: “Kayaköy” örneğinde irdeleme

Abstract

Bir kentsel mekanın diğerlerinden ayırt edilebilirliğine ilişkin en temel özelliği, mekanın kimliğim ve barındırdığı canlılığı ifade eden görüntüleridir. Üç boyutlu cansız hacimlerin, aralarına inşam katarak oluşturduğu bu farklı kompozisyonlarda kent, onu deneyimleyene seslendiği özel bir dille, mekanın kendi varlığına dair söylem oluşturmasını sağlar ve çoğu zaman da dikkatli bir okuyucunun çözümlemesiyle anlamlandırır. Bu açıdan dili, her kentsel mekanın kendi içinde gözettiği, çıplak gözle görülemeyen, bütün içinde malzemeye karışıp kendim eritebilen teknik bir çizim olarak da değerlendirebiliriz. Çalışmanın da hedefini belirleyen bu nitelendirme, kentsel biçimlenişe biçimbilimsel analiz çerçevesinde ele alabileceğimiz, özgün bir yaklaşımı benimsememize neden olmuştur; göstergebilimsel yaklaşım. Göstergebilimsel yaklaşım mekansal metnin çözümlenmesinde bir yöntem denemesinden çok, sistemli bir algılamayla toplumsal yapımın sırlarını taşıyan "kentsel üst-dil'in anlaşılırlığına yöneliktir. Metnin anlamlandırılmasına dair oluşturulan bu araştırma sürecinde, mekanın sentaktik yapısı üç kademede ele alınır. Bunlar; metni birimlere ayırma, daha sonra bu birimleri biçimsel sınıflandırmalara sokma ve üçüncü olarak da bu biçimlerin ve modellerin birleşme ve değişme kurallarını bulma. İlk aşamada kentsel mekanın, birimlere ayrılabilmesi için öncelikle mekanı kendi öğeleri arasındaki bağıntılardan oluşan bir "dizge" olarak ele almak; ve söz konusu dizge içinde, her zaman işlevi göz önünde bulundurarak, her olguyu bağlı olduğu dizgeye dayandırmak gerekir. Bu nedenle belli sıra ilişkilerinin anlam niteliklerine dair, kavrayış sağlayacak biçimbilimsel analiz sürecinden yararlanılır. 2. aşamada ilk kademede dökümü yapılmış olguların dizim ve dizge eksenine göre dağılımı gerçekleştirilerek kodlanır ve birimlerin biçimsel sınıflandırması yapılır. Biçimlendirici öğelerin ilişki, ilke ve kural kavramlarına dayandırılarak birleşim ve değişim şartlarının incelendiği süreç ise son aşamayı oluşturur. Bu kademeli yaklaşımın uyarlanacağı ömeklem bölgesi olarak, "Kayaköy" yerleşimi seçilmiştir. Günümüz kent ölçeğine uymamakla beraber, yine de bir dönem hizmet ettiği toplumun kültürel değerlerinden kaynaklanan kurgusunun zenginliğiyle, analiz çalışmalarına ilginç veriler sunan "Kayaköy", her anlamda özel bir konumlanışa sahiptir. Yapılan araştırmalarda, civarda ki Türk yerleşimleriyle karşılaştırmalı olarak ele alınan "mekansal biçimleniş"i, aile tipi, sosyal yapı ve insanın doğal çevreye karşı tutumuna dair taşıdığı izlerle, tipoloji ve kültürel tercihler arasındaki uyumu sergiler niteliktedir. Doğru, açık uçlu, belirgin yapısıyla, mekanlarının kısa süreli paylaşımcılarının belleklerine, algısal açıdan bir çok farklı mesaj yükleyen yerleşim, bütünde anlamlandırılması gereken pek çok göstergeyle doludur. Çalışma, bu göstergelerin genel anlamda incelenerek, duyumsattıklarını ifadelendirilmesi, ve sonuçta bellek- mekan arasındaki ilişkiye bağlanması üzerine kurulmuştur. Birinci bölüm, "göstergebilim"in kavram olarak açıklamasının ve ilgili başka terimlerin tanımlarının yapıldığı, ana konuya ön hazırlığı oluşturmaktadır, ikinci bölümde, mekanın dilsel yapışım biçimleyen kültür olgusu ve iletişim sürecine bağlı olarak "çevresel anlam" ele alınmıştır; "kentsel göstergebilim"in devamında, "kentsel metnin anlamlandınlması"nın, "biçimbilimsel analiz" kapsamı içinde tartışıldığı üçüncü bölümde anlatılmaya çalışılan göstergebilimsel yaklaşım ise dördüncü bölümde "Kayaköy" örneklem bölgesi üzerinde uygulanmaya çalışılmıştır. Ve sonuç; elde edilen veriler doğrultusunda mekansal oluşumun, algıya etkisi üzerine yoğunlaştırılmıştır.