Mimarlıkta çevreye yabancılaşma ve Gümüşhane örneği

Abstract

Doğu Karadeniz bölgesi ve özellikle Gümüşhane mimari yapısıyla ilgimi çeken bir bölge olmuştur. Gümüşhane'de farklı mimari anlayışta yapılmış binaları aynı yerleşim çevresinde görmek olanaklıdır. Gümüşhane'nin mimari yapısındaki bu farklılaşma, Gümüşhane ve çevresinde araştırma yapmama neden olmuştur. Araştırmalar, "Mimarlıkta çevreye yabancılaşma" problemini ortaya çıkarmıştır. "Yabancılaşma" kavramı "benzerlerin arasında farklı olanı diğerleriyle ilişkilendirme durumu" olarak tanımlanır. Yabancılaşma, bir çevre içinde farklılaşma veya uyumsuzluk durumudur. Yabancılaşma, belirli bir çevre içinde; doğal, sosyal, kültürel ve fiziksel değişimlerin sonrasında gelişir. Değişim, önce yeni veya yabancı etkilerle çevrede farklılaşmaya, sonra çevre bu farklılaşmaya uyum sağlama yönünde gelişim gösterir. Değişim çevrenin gelişim sürecinde katalizör görevi üstlenir. Çevre ve insan sürekli etkileşim içindedir. İnsanın çevresiyle etkileşimi değişim, farklılaşma ve uyum sağlama yönünde hareket eder. "Çevre" insanın doğaya uyum sağlamak için yaptığı fiziksel ve düşünsel mücadelenin ürünüdür. Çevre, fiziksel (Doğal ve Mimari) çevre ve Kültürel çevre olarak karşımıza çıkar. Mimari çevre, yerleşim ve bina ölçeğinde, tasarlanmış fiziksel ve kültürel çevredir. "Mimarlık" belirli bir bölgede (doğal çevrede), belirli bir dönemde, bir toplum grubunun barınma gereksinimini karşılamak amacıyla oluşturduğu yapay çevredir. Yapay çevre (Mimarlık) insanın doğaya uyum sağlamak için oluşturduğu ikinci bir araçevredir. İnsan doğaya uyum sağlarken yarattığı yapay çevre (mimarlık) doğaya yabancılaşmaktadır. Doğanın topoğrafik çizgisini değiştirmekte ve ekolojik yapısını bozmaktadır. Mimarlık fiziksel olduğu kadar kültürel bir oluşumdur. Bu nedenle mimarlık bağlamında fiziksel ve kültürel çevre birbirinden ayrılmaz bir bütündür. "Kültür" insanın doğaya uyum sağlaması için yaptığı mücadele biçimidir. Mimarlık, insanın doğada oluşturduğu kültürün ürünüdür. Mimarlık belirli bir kültüre sahip, yaşadığı bölgenin doğal koşullarını kullanabilen toplum grubu tarafından oluşturulur. Mimarlık boşluğun kültürel bağlamda sınırlandırılması ile oluşan mekan kurma eylemidir. Mimarlık mekan, ve mekanı sınırlandıran elemanlardan oluşur. Mekanlar, mekan düzeni, mekanı sınırlandıran mimari elenmanlar ve biçimleri kültürün ürünüdür. Doğal, mimari ve kültürel çevre, yabancılaşma probleminin araştırılmasında esasları belirleyen kavramlardır. "Mimarlıkta çevreye yabancılaşma" var olan fiziksel ve kültürel çevreye uyumsuz- farklı mimari biçin> ve davranışlardır. Mimarlıkta yabancılaşma doğal, mimari ve kültürel çevreye yabancılaşma olarak incelenmiştir. "Mimarlıkta, Doğal çevreye yabancılaşma" yerleşim dokusunun veya bina kitlesinin konumuyla, biçim ve boyudan ile topografyaya uyumsuz olmasıdır. Mimari çevrede yoğun yapılanma ile veya bina kitlesinin bitki örtüsünde yarattığı tahriple doğaya yabancılaşır. IV."Mimarlıkta, Mimari çevreye yabancılaşma" yerleşim ve bina ölçeğinde incelenmiştir. Mimari yerleşim ölçeğinde, yerleşim düzeniyle mevcut yerleşim dokusuna ve bina kitlesi biçim ve boyutlarıyla çevresindeki binalara yabancılaşır. Bina, yerleşim düzeninde, kitlesi ve mimari yapısı ile dış mekanlara uyumsuz olması söz konusudur. Sanayileşme sonrası dönemde mimaride kentsel dış alanların mekanlaşmaması, tarihi yerleşim düzenine yabancılaşmasına neden olmuştur. Bina ölçeğinde, plan düzleminde mekan biçimi ve düzeniyle (işlevsel); cephe düzleminde ise, mimari elemanların biçimi ve ifadesiyle mimari çevreye yabancılaşmaktadır. Mimari kültürel çevreye yabancılaşmaktadır. Kültürel çevre toplumun yaşam biçiminin, geleneklerinin süregeldiği ve kendine has değer yargılarına, davranış biçimine sahip toplumun biçimlendirdiği mimari yapının bulunduğu ortamdır. "Mimarlıkta, Kültürel çevreye yabancılaşma", mimarinin bulunduğu çevrede yaşam ve davranış biçimine uyumsuz olmasıdır. Mimari topluma veya toplum mimariye yabancılaşmaktadır. Mimaride veya toplum yapısında meydana gelen değişimler yabancılaşmaya neden olmaktadır. Yoğun ve hızlı değişimin yaşandığı modern dönemde geleneklerin, bölgesel kültürün sürdürülememesi ve yerine çağdaş-evrensel kültürün tam olarak kurulamaması kültürel çevrede yabancılaşmaya neden olmaktadır. Kültürel çevreye yabancılaşma, yeni gelişen mimari çevreye uyum güçlüğüdür. Toplum ve birey hızla değişim gösteren çevresine uyum gösteremediği için kültürel ve mimari çevreye yabancılaşması toplumda ve mimaride kimlik sorunu oluşturmaktadır. Toplumsal kimlik sorunu kültürel değerlerin-tarihi varlıkların yok edilmesine, kültürel ve mimari çevrenin yozlaşmasına zemin hazırlamaktadır. Mimarlıkta çevreye yabancılaşmaya, sosyal, ekonomik ve kültürel değişimler neden olmaktadır. Mimari çevrede yabancılaşma, l6.yy da başlayan ve 18.yy da devam eden büyük toplumsal ve fiziksel yapıda değişimler sonucu gerçekleşmiştir. Mimarlıkta değişime kurumsal-mimarlı mimari ile başlayan süreçle kurumların, yasaların, siyasi kararların ve mimarın mimari çevrenin oluşumunda rol alması, biçimsel yaklaşımlar, ticari ve ekonomik faktörler, göçler ve teknolojik gelişmeler hız kazandırmaktadır. Gümüşhane ve çevresi bir model olarak alınarak, mimarlıkta çevreye yabancılaşma biçimi tezde açıklanan yöntem doğrultusunda incelenmiştir. Gümüşhane ve yer aldığı D.Karadeniz bölgesi yabancılaşmanın analiz edilebileceği koşullara sahiptir. Bu bölgede farklı mimari anlayışta yapılmış binalar bir arada bulunmaktadır. Öncelikle araştırma yapılan Gümüşhane kent merkezi ve çevresinde bulunan mimari yapı, gözlem, fotoğraf ve rölöveler ile analiz edilmiştir. Gümüşhane kent merkezinde çatılı konaklar ve düz damlı konutlar bulunmaktadır. Çatılı konaklar, ayrık yerleşmişlerdir. Mimarisi orta sofalı, simetrik-aksiyel gelişmiş plan, cephe ve kitle anlayışıyla inşa edilmiştir. Konaklar iki, üç katlı olması ve çatı içi kullanımı nedeniyle bir veya birden çok ailenin kullanabileceği kentsel nitelikli binalardır. Gümüşhane kent merkezinde bulunan Düz damlı konutlar orta sofalı-aksiyel gelişmiş benzer plan düzenine karşın asimetrik cephe anlayışına sahip, tek katlı kırsal nitelikli konutlardır. Gümüşhane yakın köylerinde, D.Anadolu (Bayburt-Erzurum) ve D.Karadeniz yüksek yerleşimlerinde yer alan binalar, orta mekan etrafında irrasyonel planlama anlayışıyla inşa edilmişlerdir. Binalar doğal ve yerleşim çevresinin koşullarına ve kullanıcının gerçek ihtiyacına uyumlu gelişmişler, biçimsel bir yaklaşımla inşa edilmemişlerdir.Gümüşhane kent merkezinde yer alan Çatılı konaklar bulunduğu mimari çevreye yabancılaşmaktadır. Mimarisinde biçimsel bir yaklaşım gözlenmektedir. Yerleşim ölçeğinde rasyonel geometrik (ortagonal) kitlesinin konumuyla, bölgenin eğimli topoğrafik yapısına yabancılaşır. Bina ölçeğinde plan ve cephe düzleminde simetrik- aksiyel mimari anlayışı çevre yerleşimlerde bulunan mimari yapıya yabancılaşmıştır. Çatılı konaklar bulunduğu çevrede toplumun kültürel yapısına- yaşam biçimine yabancılaşmaktadır. Tarihi kaynaklara dayalı bilgiler kullanıcıların çoğunlukla varlıklı azınlıklar olduğunu ve madencilik ve ticaretle uğraştıklarını yazmaktadır. Mimarisine kullanıcının sosyal, ekonomik ve kültürel yapısı yansımıştır. Bu nedenle konaklar içinde bulunduğu çevrede, toplumun yaşam biçimine (Sosyal, ekonomik ve kültürel yapısına) yabancılaşmıştır. Gümüşhane kent merkezinde bulunan konak mimarisinde çevreye yabancılaşma nedenlerini; bölgenin coğrafî konumu, doğu ve batı arasında ticaret ve ulaşım arteri üzerinde yer alması, doğal kaynaklarının bulunması, bölgenin ekonomik güçü-çekiciliği ve dış dünya ile ulaşım -iletişim olanakları oluşturmaktadır. Bu nedelerle farklı toplumların-kültürlerin ilgi alanı olmuştur. Tarihde zaman zaman saldın ve göçlerle karşılaşmıştır. D.Karadeniz bölgesi ve Gümüşhane 'nin mimari yapısı yabancı kültürel etkilerle doğal, mimari ve kültürel çevresine yabancılaşmıştır. Sonuçta, sosyal, kültürel ve fiziksel değişimler mimari çevrede yabancılaşmaya neden olmaktadır. Tezin amacı değişimlerin mimari çevrede yarattığı yabancılaşma biçimini ve nedenlerini saptamak, belirlenmesinde gerekli esasları ortaya koymaktır. Fiziksel ve kültürel çevrede yabancılaşmanın, toplum üzerinde yarattığı olumsuz etkileri belirlemektir.