Türkiyede lisansüstü mimarlık araştırmalarında yer kavramı

Abstract

Bu çalışma, tarihsel süreçte Türkiye'deki mimarlık araştırmalarında yer kavramına ilişkin farklılaşan yaklaşımları incelemektedir. Çeşitli lisansüstü tezlerin incelenmesi ve yer kavramının mimarlık araştırmalarındaki konımunu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Çalışmanın hipotezi, yer kavramının lisansüstü çalışmalarda fiziksel boyuta ek olarak giderek artan oranda kültürel ve felsefi boyutlarda da çalışmalar yapıldığıdır. Araştırmada, ayrıca lisansüstü çalışmalarda nitel yöntemlerin nicel yöntemlere göre daha fazla tercih edildiği belirlenmiştir. Çalışmanın başlangıcında, yer kavramı üzerine mevcut söylemler incelenmiştir. Bu inceleme sonucunda, yer kavramı üzerine yapılan çalışmaların konu ve araştırma yöntemi bakımından ayrımının yapılması, tez kapsamında yer alan lisansüstü çalışmaların araştırma eksenini belirlemiştir. Sonrasında, mimarlık eğitim ve kültüründe "yer" fenomeni üzerine tarihsel bir literatür taraması gerçekleştirilmiştir. Söz konusu tarihsel inceleme, Antik Dönem ile başlayarak, Lonca Düzeni gibi okul öncesi dönemlere, ardından Fransız Kraliyet Mimarlık Akademisi ve École des Beaux-Arts eğitimine ve nihayetinde Bauhaus eğitimine kadar uzanmaktadır. Bu araştırmaların altyapısı üzerine Türkiye'de lisansüstü mimarlık eğitiminin gelişimi ve bu süreçte öne çıkan mimarlık okullarının araştırma konuları incelenmiştir.Türkiye'deki lisansüstü mimarlık eğitiminde, yer kavramının çok boyutlu bir şekilde ele alındığı ve araştırmaların çeşitli yöntemleri kullandığı gözlemlenmiştir. Sonuç olarak, yer kavramı, fiziksel boyutunun yanı sıra giderek artan oranda kültürel ve felsefi boyutlarıyla ele alınmaktadır.Lisansüstü mimarlık eğitiminin sonuç ürünü olan mimarlık araştırmalarında yer kavramı Yükseköğretim Kurulu (YÖK) Tez Veri Tabanı'nda kronolojik olarak irdelenmiştir. Mimarlık araştırmaları olarak çalışmanın kapsamını, Türkiye'deki lisansüstü tez çalışmaları oluşturmuştur. Yöntem olarak, hipotezi sınamak amacıyla "Lisansüstü Araştırmaları" başlığı altında yer kavramı ile bağlantılı olarak "yer" kelimesi geçen tezler ele alınmıştır. Başlığında yer kelimesi geçen fakat yer kavramına gönderme yapmayan tezler elenmiştir. Daha sonra yer kavramının tarihsel süreç ve güncel mimarlık araştırmalarında konu ve yöntem bağlamında çözümlemesi yapılmıştır. Bu çözümleme ile birlikte yer kavramının nasıl değiştiği ve dönüştüğü incelenmiştir. İlk olarak, yer kavramının hangi yıllarda bilimsel çalışmalara ve tezlere konu olduğu belirlenmiştir. Fiziksel boyuttan toplumsal boyuta geçişteki farklılıklar araştırılmıştır. Tezlerde kullanılan yöntemler incelenmiştir. Yıllara göre yöntemsel farklılıkların oluşup oluşmadığına bakılmıştır. Tarihsel süreç boyunca yazılan tez sayısında artış veya azalış olup olmadığı incelenmiş ve mimarlık alanında yapılan toplam tezler içinde yer kavramı özelindeki tez oranı belirlenmiştir. Mimarlık araştırmalarında 'yer'in bilgi ve tasarım problemi olarak ortaya çıkışı ve dönüşümü (tarihsel çözümleme) araştırılmıştır. Bu bağlamda Türkiye'deki lisansüstü tezleri Yükseköğretim Kurulu (YÖK) Tez Veri Tabanı'nda taranarak bu tarihsel süreçte yer kavramının hangi boyutta ve hangi yöntemle ele alındığı nitel bir araştırma yöntemi ile çözümlenmiştir. Ardından lisansüstü çalışmalarında yer kavramının içeriği irdelenmiştir. Bu bağlamda Türkiye'deki mimarlık alanında yazılan doktora ve yüksek lisans tezleri araştırmanın kapsamını oluşturmuştur. 1990 ve 2000'li yıllarda farklılaşan yaklaşımları ortaya koymak asıl hedeftir. Türkiye'deki mimarlık eğitimi veren okullarda yer kavramına ilişkin lisansüstü tezler Yök Tez veri tabanı taranarak kronolojik olarak incelenmiştir. Bu bağlamda Yök Tez veri tabanı taranması sonucu öğrenilen bilgilerle mimarlık alanında ilk tez 1973 yılında yazılmıştır. Yer kavramına dair ilk lisansüstü çalışmanın bilime girişi ise 1990'lı yıllarda başlamıştır. Yer kavramının 1960'larda Norberg-Schulz'un yeniden hatırlattığı bir Antik Dönem kavramı olan "yerin ruhu"(genius logi) kavramı ile literatüre girmesine karşın 1990'larda lisansüstü çalışmalara girmesinin oldukça zaman aldığı tespit edilmiştir. 1960 sonrası tezlerin tamamına bakılarak yer kavramının konu edilişinin oranı hesaplanmış ve artış azalışlar gözlenmiştir. 1960-1990 yılları arası mimarlık alanında yazılan tez çalışmalarından hiçbiri yer kavramına değinmemiştir. 1990-2000 yılları arasında mimarlık alanında yazılan toplam tez çalışmalarının ise % 0,025'i yer kavramını konu edinirken, 2000 2010 yılları arasında bu oran % 0,028'e çıkmıştır. Ardından 2010-2023 yılları arası bu oranın % 0,022'ye veriler sonucu ortaya çıkmıştır. Toplam tez sayısı içerisinde yer kavramı özelindeki tezlerin oranının artışı göze çarpmıştır. Yer kavramı bağlamında toplamda Yök Tez veri tabanı tarandığında 1990'lı yıllardan günümüze kadar 36 adet tez yazılmıştır. 1990-2000 arası 3 adet yüksek lisans ve 1 adet doktora tezi olmak üzere toplamda 4 adet tez yazılırken, 2000 2010 arası 5 adet yüksek lisans ve 5 adet doktora tezi olarak toplamda 10 adet, 2010-2023 arası 21 adet yüksek lisans ve 1 adet doktora tezi olmak üzere 22 adet tez yazılmıştır.1990-2000 arası yıllarda tezlerin tamamı yer kavramı fiziksel yönden ele alırken ek olarak tarihsel kuramsal boyutta da ele alındığı gözlemlenmiştir. 2000'li yıllarda ise yer kavramı fiziksel yönüne ek olarak toplumsal, sosyolojik, kültürel, tarihsel, fenomenolojik açıdan ele alınmıştır. Sonuç olarak, yer kavramı başlangıçta mimarlık araştırmalarında yalnızca fiziksel boyutuyla ön planda bir araştırma nesnesi iken, zamanla daha çeşitli ve çok boyutlu bir perspektiften ele alınmaya başlanmıştır. Bu bilgilere ek olarak yer kavramının tezlere konu olduğu kadar yok-yer kavramının da tezlerde büyük oranda yer kapladığı görülmüştür. Ayrıca, 2000'li yıllarda yer kavramına ilişkin tez sayısındaki artış, yeni bir araştırma konusu yaratmaktadır. Bu artışın sebebi, 1981 yılında Yüksek Öğretim Kurumu'nun tez yazma zorunluluğu getirmesi1 ve üniversite sayılarının artmasına istinaden akademisyen sayısındaki artıştan kaynaklı olduğu düşünülmektedir. Bu artışın ardında yatan diğer bir sebep de, günümüz toplumsal dinamiklerinin, çevresel kaygıların ve kültürel değişimlerin etkisi bulunmaktadır. Mimarlık pratiği, bu değişimlere yanıt vermek üzere evrim geçirmekte ve araştırmacılar, bu yeni bağlamda yer kavramını daha kapsamlı bir şekilde incelemeye yönelmektedir. Bu çalışma, yer kavramının nasıl bir evrim geçirdiğini ve hangi boyutlarda ele alınabildiğine dair bir temel sunmaktadır. Gelecekte, yer kavramının farklı disiplinlerde ve bağlamlarda nasıl yorumlanacağına dair yapılacak araştırmalara kaynaklık etmesi amaçlanmıştır. Özellikle mimarlık eğitimindeki yer kavramının yeri ve rolü üzerine daha derinlemesine analizler yapılması gerektiği açıktır. Bu bağlamda, yer kavramının sadece mimarlık alanında değil, sosyal bilimler ve mekansal tasarım ve planlama disiplinlerinde de önemli bir araştırma konusu olmaya devam edeceği öngörülmektedir.