1960 sonrası Türk romanında ulusal alegori tartışmaları: Devlet Ana, Tutunamayanlar, Ölmeye Yatmak, Kara Kitap

Abstract

Fredric Jameson’ın bir anlatı biçimi olarak roman türünde ürünlerin geç verildiği ülkelerde metnin zorunlu bir şekilde ulusal alegori olarak okunması gerektiği iddiasını sorgulamayı amaçlayan çalışma, 1960 sonrasında Türk romanına odaklandı. Çalışmanın kuramsal zemininde Fredric Jameson’ın ulusal alegori tezinin yanı sıra modern ulus devlet teorileri ve kolektif bellek kavramları yer aldı. 1960 sonrası kültürel alandaki Türk romanı ve yerlilik tartışmaları ekseninde Devlet Ana (1967), Tutunamayanlar (1971-72) Ölmeye Yatmak (1973) ve Kara Kitap’ın (1990) incelendiği çalışma dokuz bölüme ayrıldı. Giriş bölümünde tezin kapsamı, Osmanlı İmparatorluğu’nun modernleşmesiyle başlayan millî kimliğe dair anlatıların ve Cumhuriyet’in ulus inşasının ideolojik kökenlerinin, edebiyat bağlamında değerlendirilmesi olarak belirlendi. Çalışmanın ikinci bölümü kavramsal çerçevenin açıklanmasına ayrıldı. Bu bağlamda Fredric Jameson’ın ulusal alegori tezinin zemini oluşturan ulus inşası Benedict Anderson, Eric Hobsbawm ve Ernest Gellner gibi teorisyenlerinin çalışmaları ışığında değerlendirildi. Çalışmanın üçüncü bölümünde Jameson’ın tezi ve Aijaz Ahmad’ın eleştirileri etrafında gelişen ulusal alegori tartışmaları, postkolonyal eleştiri alanına etkileriyle incelendi. Bölümde ayrıca ulusal alegori tartışmalarının Türk edebiyatına yansımaları, Türkiye’nin modernleşme sürecinin özgül koşulları bağlamında ele alındı. Tezin dördüncü bölümünde Türkiye’nin modernleşme süreci, ulus devletin inşası ve edebiyatın rolü bağlamında incelendi, Osmanlı modernleşmesinin ana hatları ile millî kimliğin şekillenme sürecine odaklanıldı. Bu çerçevede; Osmanlıcılık, İslamcılık ve Türkçülük akımlarının ortaya çıkış koşullarının yanı sıra Cumhuriyet’in kuruluşu süreci ve ulusal tarih anlatısına farklı yaklaşımlar değerlendirildi. Bölümde ayrıca resmî ideolojinin kurucu isimlerinden Ziya Gökalp’in fikirlerinin, Millî Mücadele ve Erken Cumhuriyet dönemi romanlarındaki ulusal alegori yansımalarına incelendi. Tez çalışmasının merkezinde yer alan dört roman, 1960 sonrası edebiyatta Kemal Tahir etkisi ve ulusal tarihle ilişkileri bağlamında belirlendi. Türkiye’nin ruhu izleğini takip eden anlatılar üzerinden ulusal tarih, millî kimlik ve kolektif hafızanın alegorik düzlemde temsil edilme biçimleri analiz edildi. Beşinci bölüm Kemal Tahir’in Devlet Ana (1967) romanında ulusal tarihin yeniden üretimine odaklandı. Çalışmanın altıncı bölümünde, Oğuz Atay’ın Tutunamayanlar (1971) romanının ulusal alegori okumasında ironinin işlevi değerlendirildi. Adalet Ağaoğlu’nun Ölmeye Yatmak (1973) romanını odağa alan yedinci bölümde ise alegori, ulusal ve bireysel hafızanın ayrımı ile aydının sorumluluğu merkeze alınarak çözümlendi. Çalışmanın sekizinci bölümünde Orhan Pamuk’un Kara Kitap (1990) romanına odaklandı. Bölümde, romanın olay örgüsü ve köşe yazılarıyla iki ayrı katmandaki alegorileri, anlatı stratejisine dönüştürme biçimi ve kendi olmak meselesi merkeze alındı. Romanın yalnızca estetik değil aynı zamanda bir ulus inşa aracı olduğunu göstermeyi amaçlayan sonuç bölümünde, Türk romanı incelemelerinde sıklıkla başvurulan Batılılaşma ya da Doğu-Batı ikiliği gibi meselelerin ulusal alegoriye yansımaları değerlendirildi.

The study, which aims to question Fredric Jameson’s claim that in countries where the novel as a narrative form emerged late, literary texts must necessarily be read as national allegories, focused on post-1960 Turkish novels. In addition to Fredric Jameson’s national allegory thesis, the theoretical framework of the study encompassed theories of the modern nation-state and concepts of collective memory. The study, which examines Devlet Ana (Mother State) (1967), Tutunamayanlar(The Disconnected) (1971–72), Ölmeye Yatmak (Lying Down to Die) (1973), and Kara Kitap (The Black Book) (1990), within the debates on Turkish novel and indigenousness in the post-1960 cultural sphere, is structured into nine chapters. In the introduction, the scope of the thesis is defined as an evaluation, within a literary context, of discourses regarding national identity that began with Ottoman modernization and the ideological roots of the Republic’s nation-building. The second chapter of the study has been dedicated to outlining the conceptual framework. Within this framework, nation-building, which forms the basis of Fredric Jameson's national allegory thesis, was evaluated in the light of the works of theorists such as Benedict Anderson, Eric Hobsbawm and Ernest Gellner. In the third chapter of the study, the national allegory discussions, developed around Jameson’s thesis and Aijaz Ahmad’s critiques, have been examined along with their reflections on postcolonial criticism. This chapter also discusses the repercussions of national allegory discussions in Turkish literature within the unique conditions of Turkey’s modernization process. In the fourth chapter of the thesis, Turkey’s modernization process is examined in the context of the construction of the nation-state and the role of literature, focusing on the main features of Ottoman modernization and the formation of national identity. In addition to the emergence conditions of the ideologies of Ottomanism, Islamism, and Turkism, the founding of the Republic and different approaches to the national historical narrative were evaluated. The chapter also explores the influence of Ziya Gökalp’s ideas, one of the founding figures of the official ideology, on the reflections of national allegory in the novels of the National Struggle and Early Republican periods. The four novels at the center of this thesis were selected in the context of Kemal Tahir’s influence on post-1960 literature and their relationship with national history. Through these texts, which follow the theme of "the spirit of Turkey," the representation of national history, national identity, and collective memory structures on an allegorical level was analyzed. The fifth chapter focuses on the reproduction of national history in Kemal Tahir’s novel Devlet Ana (Mother State) (1967). In the sixth chapter of the study, the function of irony in the national allegorical reading of Oğuz Atay’s novel Tutunamayanlar (The Disconnected) (1971) was evaluated. In the seventh chapter, which centers on Adalet Ağaoğlu’s Ölmeye Yatmak (Lying Down to Die)(1973), the allegory was analyzed by focusing on the distinction between national and individual memory and the responsibility of the intellectual. The eight chapter of the study focuses on Orhan Pamuk’s Kara Kitap (The Black Book) (1990). The chapter focuses on the novel’s transformation of allegories on two separate levels, its plot and newspaper columns, into a narrative strategy, centering on the theme of selfhood. In the conclusion, which aims to demonstrate that the novel serves not only as an aesthetic work but also as a tool for nation-building, the reflections of issues frequently addressed in analyses of the Turkish novel, such as Westernization and the East–West dichotomy, on national allegory were evaluated.