Geleneksel yıkama kültürünün özgün tanıkları : Mardin-Savur çamaşırhaneleri ve koruma sorunları

Abstract

Mardin'in Savur ilçesi, Yukarı Mezopotamya'nın kuzey kesiminde tarih boyunca bulunduğu stratejik konumu dolayısıyla birçok uygarlığa ev sahipliği yapmıştır. Günümüzde de farklı din ve etnik gruplarını bir arada barındıran ilçe, çok kültürlü bir yapıya sahiptir. Savur'un sosyo-kültürel yapısına bakıldığında yıllarca hüküm süren beyler ve aileleri ve bu beylerin adlarıyla anılan geleneksel taş konaklar karşımıza çıkmaktadır. Tarihi dokuyu oluşturan anıtsal ve geleneksel mimari, bölgenin günümüzde sahip olduğu değerlerin önemli bir kısmına kaynaklık eden kültürel miras ögeleridir. Savur'da 1850-1970(?) döneminin geleneksel çamaşır yıkama kültürünü yansıtan çamaşırhane yapıları, kente özgü mimari bir yapı grubudur. Su tesisatının evlerde yer almadığı dönemlerde genellikle bölgede yaşayan Savur'un ileri gelen beyleri tarafından, Savur deresi yakınlarına halka açık ya da özel olarak inşa edilen çamaşırhane yapıları; düzgün kesme taş ve moloz taş kullanılarak yapılan yığma yapılardır. Halk için yapılan çamaşırhaneler genellikle büyük hacimli dikdörtgen planlı iken, aileler için yapılan özel çamaşırhaneler daha küçük boyutlu olup kare planlıdır. Üst örtü tonozla geçilen yapılar, dıştan düz toprak damlıdır. Genellikle kapısız ve penceresiz olan bu yapıların içerisinde; ocak, niş ve üstü açık su kanalları bulunmaktadır. Belirli günlerde kadınları ve çocukları bir araya getiren çamaşırhane yapıları, çamaşır yıkama işlevinin yanı sıra hamam olarak da kullanılmıştır. Zamanla suyun evlere alınması, temizlik için kullanılan teknoloji ürünlerinin yaygınlaşması ve gündelik yaşamda değişen tercihler geleneksel yıkamanın gerçekleştiği mekanların terk edilmesine sebep olmuştur. Günümüzde işlevsiz kalmışlardır. Çamaşırhane yapıları, dönemin çamaşır yıkama kültürüne tanıklık etmeleri ve bölge halkının belleğinde anı değeri oluşturmaları sebebiyle gelecek nesillere aktarılması gereken önemli kültür varlıklarıdır. Savur Merkez'de altı tane ve köylerinde iki tane olmak üzere toplamda sekiz adet çamaşırhane yapısı bulunduğu tespit edilmiştir. Tez kapsamında alanda yapılan incelemeler sırasında yapıların mimari özellikleri, yapım tekniği ve kullanılan malzemeler ayrıntılı olarak fotoğraflanmış; yapıların çevreleriyle olan ilişkilerini anlamak için insansız hava aracı çekimleri yapılmıştır. Yapıları anlamak ve koruma sorunlarını saptamak için detaylı envanter fişleri ve yapılara ait rölöve çizimleri ve iki çamaşırhaneye ait restitüsyon ve restorasyon çizimleriyle belgeleme çalışmaları yapılmıştır. Yapıların kullanımı üzerinden sahip oldukları folklorik değeri ve somut olmayan miras ögelerinin anlaşılması için bölgede yaşayan halkla mülakatlar ve yerel dilde sözlü tarih çalışmaları yapılmıştır. Savur İlçesi'nin mevcut dokusunun korunabilmesi ve gelecek nesillere aktarılabilmesi amacı ile Tarihi Kentler Birliği'nin destekleri ile 2014 yılında koruma amaçlı imar planı hazırlatılarak kurul onayı alınmıştır. Savur'da bulunan toplam sekiz çamaşırhaneden üç tanesi, Urfa Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu tarafından tescil edilmiş diğerleri henüz tescilsizdir. Öte yandan, çamaşırhanelerin tamamı koruma amaçlı imar planın kentsel sit sınırları dışında kalmaktadır. Dolayısıyla bu yapıların çoğunun yasal olarak koruma altında olmadıkları söylenebilir. Ayrıca geleneksel yıkama kültürünün sona ermesiyle yapıların terkedilmesi ve yeni verilecek işlevin özgün işlevle çelişmesi en önemli koruma sorunu olarak belirlenebilir. Atmosferik olayların etkisiyle kagir strüktürün ve toprak damların yıpranması ve bazılarının çökmesi ile yöre halkının özgün olmayan malzeme kullanarak yaptığı onarımlar da temel koruma sorunları arasında sayılmalıdır. Ayrıca yapıların özgün kullanımlarında kapısız olması sebebiyle çevresel koruma sorunları da gözlemlenmiştir. Sonuç olarak bu çalışmada; Savur'un geleneksel mimari mirasının bir parçası olan sekiz adet çamaşırhane yapısı mevcut yazılı kaynaklar, alanda yapılan belgeleme çalışmaları ve sözlü tarih görüşmeleri ışığında incelenmiş ve koruma sorunları tespit edilmiştir. Bunu takiben söz konusu sorunların çözümüne yönelik 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu ve Geleneksel Mimari Miras Tüzüğü (ICOMOS,1999) ışığında koruma önerileri geliştirilmiş ve yeniden işlevlendirme olasılıkları değerlendirilmiştir. Bir dönemin yıkama kültürünü yansıtan bu yapı grubunu deneyimlemek, hakkında farkındalık yaratmak ve gelecek nesillere aktarılabilmesi için bu yapıların çevresiyle birlikte tasarlanacak bir kültürel rotanın parçası olması planlanmıştır.