Dönüşümün eşiğinde bir tarihi kırsal yerleşim : Ayvacık-Büyükhüsun Köyü koruma önerisi

Abstract

Sahip olduğu coğrafi avantajlar nedeniyle tarih boyunca farklı kültürlere sahip topluluklar tarafından yaşam alanı seçilmiş olan Ayvacık ve çevresi, günümüzde pek çok doğal ve kültürel değere sahip özel bir bölgedir. Bölgenin antik çağlarda doğu ve batı kültürleri arasında bir geçiş konumunda olması, farklı kültürlerin birbirleri ile etkileşimini artırmıştır. Orta Çağ'la birlikte Anadolu'nun Türk egemenliğine geçmesi sonrasında özellikle konar-göçer topluluklar tarafından da mesken olarak seçilen bölge, tarih öncesi dönemlerden bu yana kesintisiz iskan görmüştür. Günümüzde bölgede bulunan kırsal yerleşimlerin tarihi, arkeolojik veya doğal bir değer taşıması veya yerel halkın yaşam biçimlerinde görülen çeşitli gelenek ve göreneklerin devam ediyor olması sıklıkla karşılaşılan bir durumdur. Kaz Dağları'nın ve Ege Denizi'nin coğrafi olarak şekillendirdiği tarihsel topoğrafya, sahip olduğu kültürel zenginliğin yanı sıra çok sayıda önemli doğal miras alanını da barındırmaktadır. Sözü edilen tarihi habitat içerisinde yer alan Ayvacık'a bağlı Büyükhüsun Köyü, bölgede geleneksel kırsal yaşamın devam ettiği tarihi yerleşimlerden biridir. İnsan-doğa etkileşimine bağlı olarak yüzyıllar boyunca anonim olarak aktarılan kültürel birikimin dolaysız fiziksel kalıntıları olan tarihi kırsal peyzaj, bölgedeki yaşam kültürünü ve ardındaki geçmiş sosyal ve ekonomik etkenleri yansıtmaktadır. Kültürel özellikler ile geleneksel yapılı çevre karakterinin geçmiş yıllardan günümüze büyük oranda korunarak geldiği yerleşimdeki konut, ahır, kümes, odunluk, fırın, çamaşırhane, cami, çeşme, değirmen, kahvehane, okul işlevindeki yapılar, yollar, yerleşim alanını çevreleyen zeytinlikler, meralar, sebze-meyve bahçeleri ile ormanlar, geçmiş kırsal ve sosyal yaşama dair önemli bilgiler sunmaktadır. Geleneksel yapılı çevrenin karakterini oluşturan yerleşim özellikleri, yapı bilgisi ve ustalığı, plan ve cephe organizasyonu, geleneksel malzeme bilgisi ve detay çözümleri söz konusu geleneksel birikimin somut fiziki göstergeleridir. 1950'li yıllardan başlayarak ülkemizin pek çok kırsal yerleşiminde yaygın olarak görülen ekonomik faaliyetlerin azalmasına bağlı olarak kırsal nüfusun göçü ile başlayan insansızlaşma sürecinin, 2000'li yıllara dek Büyükhüsun Köyü'nde de etkili olduğu görülmektedir. Söz konusu göç hareketi yerleşimin mimarlık mirasının yıpranması, yerele özgü kültürel değerlerin yitirilmesi ve geleneksel kırsal yaşamın aksaması ile sonuçlanmıştır. Bununla birlikte son yıllarda yerleşimin nüfusunun artan turizm yatırımlarına ve kentli nüfusun yoğun ilgisine bağlı olarak tersine göçle arttığı görülmektedir. Yerleşimin insansızlaşması sürecinin, son yıllarda özellikle büyük şehirlerdeki varsıl kent nüfusunun artan ilgisi nedeniyle artık hissedilmediği tespit edilmiştir. Kentli nüfusun iskanı yerleşimde, geleneksel konutların mülkiyet değişikliği ve yeni imar faaliyetleri olarak kendisini göstermektedir. Bu süreçte geleneksel dokuya eklemlenen çağdaş yapılar çeşitlenerek geleneksel yerleşimin bir ögesi konumuna gelmiştir. Ayrıca söz konusu tersine göç hareketleri fiziksel dokuda olduğu kadar sosyal ve demografik yapıda da bir dönüşüm başlatarak yerleşimin kırsal soylulaştırma tehditi ile karşı karşıya kalmasına yol açmıştır. Günümüzde kentli nüfusun sosyal dokuda henüz baskın olmadığı görülse de kırsal soylulaştırma sürecinin ilerleyen aşamalarının sosyal gerilimlere ve sonunda yerli nüfusun özgün yaşam çevresinden ayrılması ile sonuçlandığı bilinmektedir. Turizmin kimi yerleşimlerde kırsal soylulaştırma tehditini tetikleyen bir unsur olduğu göz önüne alındığında yerleşimin içinde bulunduğu dönüşüm sürecinin sosyal, fiziksel ve kültürel değerler doğrultusunda yönlendirilmesi ve miras değerlerinin korunması büyük bir önem taşımaktadır. Tarihi çevre koruma çerçevesinde hazırlanan bu tez çalışmasında, Büyükhüsun Köyü'nün içinde bulunduğu bölgenin tarihi ve kültürel altyapısı ile peyzaj değerleri incelenmiştir. Bu doğrultuda son yıllarda koruma literatüründe tartışılan 'kültürel peyzaj' ve 'kırsal peyzaj' kavramının gelişim süreci, değerlendirme ve sınıflandırma ölçütleri aktarılarak Büyükhüsun Köyü'nün kırsal peyzaj değerlerinin tespiti gerçekleştirilmiştir. Bu değerler göz önüne alınarak Büyükhüsun Köyü'nün geleneksel yerleşim özellikleri, mimari kimliği, geleneksel yapı türleri, plan ve cephe kurgusu, yapım tekniği ve malzeme kullanımı belirlenmiştir. Bununla birlikte yerleşimin tarihsel gelişim süreci, bu süreçte fiziksel dokuda ve geleneksel yapılarda görülen karakter değişikliği ve son yıllarda kentli nüfusun iskanı doğrultusunda dokuya eklemlenen çağdaş yapılar irdelenmiştir. Söz konusu çalışmalarda saha çalışmasından elde edilen verilere ek olarak kadastral pafta, geçmiş yıllara ait hava fotoğrafları ve günümüze ait hava fotoğrafları doğrultusunda hazırlanan haritalar altlık olarak kullanılmıştır. Mimari kimliğin belgelenmesi aşamasında ise yerleşim sakinlerinin izin verdiği doğrultuda 29 adet geleneksel yapının rölöveleri hazırlanmıştır. Yapılan belgeleme çalışmalarının ardından yerleşimin fiziksel dokusunda görülen sorunlar ile karşı karşıya kaldığı kırsal soylulaştırma süreci ve bu sürecin Büyükhüsun Köyü'ndeki yansımaları aktarılmış ve söz konusu sorunları karşılayacak çok yönlü öneriler geliştirilmiştir. Uluslararası koruma metinleri dikkate alınarak geliştirilen önerilerin yerel halkın sosyal değerlerinin gözetilerek günümüz yasal mevzuatına göre gerçekleştirilebilir olmasına dikkat edilmiştir.