Yapıda döngüsellik

Abstract

Estetik, işlevsel, ekonomik, teknik ve benzeri nedenler ile meydana gelen eskime, mevcut yapıların onarılmasına, iyileştirilmesine, değiştirilmesine, yenilenmesine veya ortadan kaldırılmasına yol açabilmektedir. Yapılarda eskime nedeniyle yapılan bu tür müdahaleler sonucunda yapısal atıklar oluşmaktadır. Günümüzde büyük hacimlere ulaşan yapısal atıklar, ekolojik çevrenin gittikçe daha fazla bozulmasına, yüksek miktarda enerji ve doğal kaynak tüketimine neden olmaktadır. Bu doğrultuda, yapı sistemini oluşturan malzeme ve bileşenlerin, sökümü ve ayrıştırılması süreçlerinde daha yüksek nitelikte geri kazanılıp, doğal kaynaklara olan gereksinimleri azaltacak, ekolojik çevreyi bozmayacak çevreci çözümler üzerinde çalışılmasının gerekliliği ortaya çıkmıştır. Yapıda döngüsellik, atık oluşumunu ve kaynak tüketimini minimum seviyeye indirecek yapısal çözümlerle çevreye verilen zararın azaltılmasını amaçlayan, bu doğrultuda yapılmış birçok teorik ve uygulamalı çalışma ile ortaya çıkan ve sürdürülebilir mimarlık kapsamında önem kazanan bir yaklaşımdır. Bu çalışmada, mimari yapı kapsamında döngüsellik yaklaşımının yapılarda döngüselliğe yönelik literatür çalışması yapılarak açıklanması, incelenen yapı örneklerinin döngüsellik potansiyellerinin belirlenmesi ve değerlendirilmesi ile yapıda döngüselliğin gerçekleştirilebilmesi için belirli kılavuz bilgilerin önerilmesi amaçlanmıştır. Yapıda döngüsellik çalışmasına ilişkin yapı sektöründe döngüsel ekonomi modeli ve ilişkili kavramlara ait teorik bilgiler sunulmuştur. Literatürde yer alan döngüsellik kavramları, mimari yapı kapsamında yeni bir yaklaşım olan döngüsel yapı tanımı, tablo ile ayrıntılı olarak açıklanmış ve özellikleri hakkındaki bilgilere yer verilmiştir. Çalışmanın temelini oluşturan bölümde ise döngüselliğe uygun yapı tasarım yaklaşımı, döngüsel yapı tasarım stratejileri ve döngüsel yapı ürünleri konuları detaylı bir şekilde açıklanarak yapıda döngüselliğe uygun tasarım kavramının kapsamı belirlenmiştir. Literatür araştırmaları sonrasında çeşitli ülkelerde yapılan deneysel yapı örnekleri ve uygulanmış yapı örnekleri saptanmış, yapısal özellikleri sistematik olarak irdelenmiştir. Döngüselliği amaçlı yapı örneklerinin yapı elemanı düzeyinde döngüsellik açısından irdelenmesi çalışması, bu amaçla uygulanmış yapıların döngüsellik özelliklerinin saptanmasını ve uygulamaların döngüsel yapı ilkeleri açısından değerlendirilmesini içermektedir. Bu bölümde, incelenen beş farklı uygulanmış yapı örneğinin döngüsellik açısından değerlendirilmesi amacıyla bir değerlendirme süreci izlenmiştir. Değerlendirme sürecinde, uygulanmış yapı örneklerinin pratikte ortaya çıkan döngüsellik performanslarının belirlenmesi ve bu performans sonuçlarından yeni çıkarımların elde edilmesi amaçlanmıştır. Döngüsellik performans değerleri, yapı örneklerine ait yapı sistemlerinin ve sistemleri oluşturan ürünlerin/parçaların, döngüsel yapı stratejileri ve ilkelerinden geliştirilen belirli kriterleri (döngüsellik kriterlerini) karşılama durumlarının, belirli bir derecelendirme (puanlama) ölçeğine göre hesaplanmasıyla belirlenmiştir. Değerlendirme sürecinde incelenen beş farklı yapı örneğine ait yapı sistemlerinin ve sistemleri oluşturan ürünlerin/parçaların, döngüsellik kriterlerini karşılama değerlerini ölçmek için, karar vericilerin tutumlarının ölçülmesinde yaygın şekilde tercih edilen ve bir Sayısal Derecelendirme ölçeği olan, "Osgood Anlamsal Farklılık Ölçeği (Semantic Differential Scale)" kullanılmıştır. Tezde kullanılan değerlendirme ölçeğinin (Anlamsal Farklılık Ölçeğinin) karar vericileri (kullanıcıları) olarak, yapıda sürdürülebilirlik konusunda uzman ve üniversitede öğretim üyesi olan iki akademisyen belirlenmiştir. Değerlendirme sürecinde bu karar vericilerin bilişsel tutumlarıyla ortaya koydukları yargılardan (puanlardan) yararlanılmıştır. Yapı örneklerinin üç ana kriter grubunu (Dekonstrüksiyona Uygunluk Kriterleri, Uyarlanabilirliğe Uygunluk Kriterleri, Dayanıklılığa Uygunluk Kriterleri) karşılama puanları ayrı ayrı belirlendikten sonra, her yapı örneğinin döngüsellik potansiyeli hesaplanmıştır. Bunun için her örneğin dekonstrüksiyona uygunluk puanı, uyarlanabilirliğe uygunluk puanı ve dayanıklılığa uygunluk puanının ortalaması alınarak, incelenen uygulanmış tüm yapı örneklerinin döngüsellik açısından değerlendirilmeleri sonucunda elde edilen döngüsellik potansiyelleri açıklanmıştır. Döngüsellik potansiyeli fazla olan yapı örneklerinin ortak özelliklerinin ülkedeki yasal düzenlemeler, çevreye duyarlı yapıların yapılması için fon oluşturulması, döngüselliği amaçlayan yapı tasarımlara teşvik sağlamak için vergi indirimi vb. uygulamalar gibi hükümet desteğiyle uygulanmış oldukları saptanmıştır. Henüz yeterli seviyeye ulaşmasa da yapıda döngüsellik yaklaşımının, kaynakların verimli kullanımı ve yapıda geri kazanım olanakları gibi sağladığı yarar göz önüne alınarak dünya çapında kabul gördüğü ve uygulanmaya başlandığı görülmektedir. Ülkemizde, yapı sektörü kapsamında bu yaklaşımın ygulanabilirliği ancak akademik çalışmaların yaygınlaşması, önündeki engellerin saptanması ve veri analizleri ile mümkün kılınabilir. Öncelikle yapıda döngüsellik kavramının iyice anlaşılması, ardından hükümet desteği ile yasal düzenlemelerin yapılması, teknik eksikliğin giderilmesi, gerekli eğitimin sağlanması için daha fazla teorik araştırıma yapılması ve bu doğrultuda rehber hazırlanmasına ihtiyaç duyulmaktadır.