Endüstri mirası alanları ve tarihi kentsel peyzaj (HUL) ilişkisi, Bursa Merinos Tekstil Fabrikası ve İzmit SEKA Kağıt Fabrikası örneği

Abstract

19.yüzyıl ortalarında gerçekleşen Endüstri Devrimi ile üretim biçimlerinde köklü değişiklikler meydana gelmiştir. Tarıma dayalı ve insan gücüne dayalı olan ekonominin yerini artan teknolojik gelişmeler sayesinde üretilen makinelerin almasıyla makine gücüne dayalı ürün elde edilen ekonomi almıştır. Üretim biçimlerindeki değişiklikler sadece ekonomik yapıda değişiklikler meydana getirirken aynı zamanda kentlerin sosyal, kültürel ve fiziksel yapılarını da etkilemiştir. Makineye dayalı üretim biçimleri için inşa edilen endüstri yapıları, üretilmek istenen ürünün hammadde, enerji gibi çevresel ihtiyaçlarına göre farklılık göstermektedir. Kırsal alanlardan kentsel alanlara göçler gerçekleşerek, endüstri yapıları sayesinde sosyo-kültürel dokunun zenginleşmesi sağlanmıştır. Endüstri Devrimi ile ortaya çıkan sanayileşme hareketleri kapsamında meydana gelen endüstri yapıları, gün geçtikçe artan teknolojik gelişmeler ve modern kent hayatının gerektirdiği eğilimler yüzünden zamanla kullanılmamaya başlanmıştır. Makine gücüne dayalı, sanayi odaklı ekonominin yerini almaya başlayan hizmet odaklı ekonomiler sayesinde endüstri yapıları işlevsiz kalmış, bir süre sonra da kent içindeki âtıl mekanlar haline dönüşmüşlerdir. Belirli bir dönemi değiştiren ve yeni bir dönem başlatan Endüstri Devrimi'ne tanıklık eden, işlevsiz kalan eski endüstri yapıları geçmiş zamanların günümüze yansıması olmalarından dolayı miras niteliği taşımaktadırlar. İnsanlık tarihini etkileyen bir tarihi olay sonucu meydana gelmiş olan; ancak kullanılmadığı için çoğu zaman bakımsız bırakılan endüstri yapılarının korunmasına dikkat çekmek ve korunmasını sağlamak amacıyla birçok uluslararası örgütler kurulmuş, çeşitli ilkeler yayınlanmıştır. Tarihi çevrelerde koruma ve korumanın sürdürülebilirliğinin sağlanabilmesi için yapılan çalışmalar incelendiğinde; yapı bazında değil yapıya ait somut ve somut olmayan kent bileşenlerini kapsayan bütüncül bir koruma yaklaşımının benimsenmesi ve uygulanması gerektiği sonucuna varılmıştır. Tek yapı ölçeğinde gerçekleşen koruma yaklaşımı ile o yapının inşa edildiği döneme ait sosyal, kültürel dokunun anlaşılması mümkün değildir. Bu sebeple, korunması gereken tarihi yapılar tarihi çevreleri ile birlikte korunmalıdır. Tarihi çevrelerde gerçekleştirilen bütüncül koruma yaklaşımları ile ait olduğu dönemden çok sonraki zamanlarda bile o dönem hakkında ipuçlarına sahip olabilecek; tarihi bir dönemi görsel olarak tecrübe edebilme imkânı sağlayabilecektir. Bütüncül korumanın sağlanabilmesi koruma yaklaşımlarının oluşturulması sırasında katılımcı bir süreç izlenerek gerçekleştirilebilir. Tarihi çevreler için tasarlanan koruma yaklaşımlarının uygulanma aşamasını kolaylaştırmak amacıyla bir yöntem önerisi olarak 2011 yılında UNESCO tarafından "Tarihi Kentsel Peyzaj (HUL)'a İlişkin Tavsiye Kararı" yayımlanmıştır. 2005 yılında geliştirilen Tarihi Kentsel Peyzaj kavramı: doğal, modern ve tarihi çevreye ait somut ve somut olmayan kente dair tüm bileşenlerin zaman içerisindeki katmanlarını da kapsayan bir kavramdır. Tarihi çevrelerde uygulanması planlanan koruma yaklaşımlarının süreçlerine dair bir yöntem önerisi olan Tarihi Kentsel Peyzaj (HUL)k kavramı, korumanın bütüncül olarak gerçekleşmesi gerektiğine vurgu yapmaktadır. Bütüncül korumanın sağlanabilmesi ve ardından sürdürülebilir olması için katılımcı süreçlerden geçerek hazırlanan koruma ilkelerinin belirlenmesi ve uygulanması gerekmektedir. Çalışma kapsamında endüstri mirası değeri taşıyan ve bu alanlardaki koruma yaklaşımlarını belirlerken Tarihi Kentsel Peyzaj (HUL) yönteminden yararlanan Avrupa örnekleri kapsamında İngiltere'nin Liverpool kenti ve Almanya'nın Regensburg kenti incelenmiştir. Ülkemizde endüstri mirası değerine sahip olan, özellikle Erken Cumhuriyet Dönemi'nde gerçekleştirilen sanayileşme hareketleri kapsamında kurulan Bursa'daki Merinos Tekstil Fabrikası ile İzmit'te yer alan SEKA Kâğıt ve Selüloz Fabrikası incelenmiştir. Yeni kurulan bir devletin ilk yıllarına ait bu iki önemli endüstri yapısının kuruluşundan günümüze kadar olan zaman periyodunda incelemeleri yapılmış ve endüstri mirası kapsamında değerinden bahsedilmiştir. Kentsel korumanın sağlanarak modern kente adaptasyonun sağlanmasının etkilerinden ve kentsel korumanın sürdürülebilirliğinin sağlanması açısından bütüncül ve katılımcı süreçler içerip içermediği tartışılmıştır.