Su mirası bağlamında kaynak (memba) sularının mekânsal planlama kapsamında değerlendirilmesi, İstanbul örneği

Abstract

Su stresi yaşayan bir ülke konumunda olan Türkiye için su yönetim ve koruma politikaları stratejik önem taşımaktadır. Yapılan tez çalışmasının odağında hem ekosistemin önemli bir parçası olan hem kente katma değer ve istihdam olanakları sağlayan hem de kültürel değerlerin taşıyıcısı olan kaynak suları yer almaktadır. İleriye dönük su kıtlığının beklendiği günümüzde, su kaynaklarının korunması, kullanılması, geliştirilmesi ve planlanması kritik bir hale gelmiştir. Bu noktada önemli bir mesele olan 'kaynak suları ile mekânsal planlama ilişkisinin kurulması' tezin konusunu oluşturmaktadır. Tez kapsamında su mirası bakış açısıyla, kaynak suları özelinde bir değerlendirme yapılması ve kaynak sularına mekânsal planlama açısından nasıl yaklaşıldığının irdelenmesi amaçlanmıştır. Böylece bu konudaki mekânsal planlama yaklaşımındaki eksikliklerin tespit edilip, bu eksikliklerin giderilmesi amacıyla kaynak sularının koruma-kullanma dengesini sağlayabilmek için yeni bir planlama yaklaşımı geliştirilmesine yönelik bir altlık oluşturulması amaçlanmıştır. Bu çalışmada kalitatif ve kantitatif yöntem, veri ve yaklaşımların bütünleştirilmesiyle ortaya çıkan karma araştırma yöntemi kullanılmıştır. Çalışma temel olarak literatür araştırması, örnek alan incelemesi ve yarı-yapılandırılmış görüşmelerden meydana gelmektedir. Literatür araştırması kapsamında öncelikle miras ve su mirası kavramları incelenmiş, su mirası kavramının ortaya çıkışı, tanımı, kapsamı, önemi ve su mirası ile ilgili yasal sürecin gelişimi aktarılmıştır. Ardından kaynak suları ile ilgili genel bilgiler aktarılmış ve su mirası ile kaynak suları ilişkisi kurgulanmıştır. Son olarak ulusal düzeyde kaynak suları ile ilgili yasal çerçeve aktarılmıştır. Kaynak suları ile ilgili yasal çerçeve incelenirken kaynak sularının mekânsal planlama ile entegrasyonu dikkate alınarak bu konu; "tanımlar, yetkiler ve plan gösterimleri"ni içeren kategorik bir yaklaşımla ele alınmıştır. Böylece ulusal düzeyde mekânsal planlama ile kaynak suları ilişkisi kurulmuştur. Örnek alan çalışmasında İstanbul'da geçmişten günümüze su temin yöntem ve uygulamaları ve ardından İstanbul'un kaynak suları incelenmiş, ardından Cumhuriyet dönemine ait gazete kupürleri taranmıştır. Böylece İstanbul'da kaynak suları ile su mirası ilişkisi kurgulanmış ve İstanbul'da su mirasına konu olan tarihi kaynak suları belirlenmiştir. İstanbul'da bulunan kaynaklar, kaynak suyu işletmeleri ve belirlenen kaynak sularına ait işletmeler ile ilgili mekânsal veriler CBS ortamında haritalandırılmıştır. Ardından, belirlenen kaynak suları ile ilgili 1/100.000, 1/5.000 ve 1/1.000 ölçekli mekânsal planlarda bulunan plan kararları ve plan gösterimleri incelenmiştir. Böylelikle bu sular ile ilgili mekânsal planlama yaklaşımı sorgulanmıştır. Aynı zamanda belirlenen işletmelerden bir kısmının temsilcileri ile yarı yapılandırılmış görüşmeler gerçekleştirilerek, yasa ve yönetmeliklerde belirlenen hükümlerin ve mekânsal planlar ile ilgili mevcut durumun pratiğe nasıl yansıdığı sorgulanmıştır. Yapılan inceleme sonucunda Türkiye'de ulusal mevzuatta kaynak suları ile ilgili farklı kurumların yetki ve sorumluluk sahibi oldukları, fakat bu kurumlar arasında eşgüdüm ve koordinasyonun sağlanamadığı görülmüştür. Diğer yandan, yasa ve yönetmeliklerin kaynak sularını farklı bağlamlarda değerlendiriliyor olması, kaynak suyu koruma alanlarının sınırının belirlenmesi ve bu alanlardan sorumlu olacak yetkili kurum hakkında farklı hükümler içeriyor olmasının belirlenen karar ve önlemlerin pratiğe yansımasına engel olduğu kanısına varılmıştır. Mekânsal planlama ile ilgili yasal çerçeve incelendiğinde de kaynak suları ve bu suların koruma alanlarının yeterli bir şekilde detaylandırılmadığı ve bu konuda standart bir yaklaşım geliştirilmediği sonucuna varılmıştır. Mekânsal plan yapımında kullanılan gösterim biçimleri arasında kaynaklar ve kaynak koruma alanları ile ilgili özel gösterimlerin bulunmadığı tespit edilmiştir. Aynı zamanda içme-kullanma suyu havzalarına yönelik yapılan çalışmalarda kaynakların geri planda kaldığı tespit edilmiştir. Tez çalışması kapsamında, mekânsal plan yapımında kaynak sularına yönelik özel bir yaklaşımın mevcut olmadığı sonucuna varılmıştır. Belirtilen eksikliklerin giderilmesi amacıyla; yeraltı suyu havzaları ile ilgili detaylı çalışmaların yapılması ve yeraltı suyu havzası koruma planlarının hazırlanması, kaynak koruma alanlarının havza bazlı bir yaklaşımla ve kaynağın bulunduğu alanın karakterine özgü olarak belirlenmesi, kaynak sularının varlıklarını devamlılığını ve sürdürülebilir kullanımlarını sağlamak amacıyla eylem planlarının hazırlanması, kaynak suları ve kaynak koruma alanları için mekânsal plan yapımında özel gösterimlerin tanımlanması, kaynak koruma alanlarının mekânsal planlara işlenmesi ve plan kararları için yönlendirici hale getirilmesi, kaynak suyu işletme tesislerinin tescil edilerek bu alanların planlarının yapılması gibi öneriler sunulmuştur. Anahtar Kelimeler: Kaynak Suları, Memba Suları, Mekânsal Planlama, Su Mirası