Geç Osmanlı Erken Cumhuriyet döneminde değişen kent dokusunun süreklilik bağlamında incelenmesi; işgal öncesi/sonrası Manisa

Abstract

Osmanlı'nın geç dönemlerinde başlayan ve Cumhuriyet'in erken döneminde devam eden modernleşme sürecinin bir gereği olarak, kentlerin imar edilmesine ilişkin çeşitli yasal ve kurumsal düzenlemeler yapılmıştır. Osmanlı döneminde Tanzimat sonrası getirilen reformlar ile özellikle kentlerde çıkan yangınlar sonrası düzenlemelerde, sokak ve yol düzenlemeleri, göçler sebebiyle yeni yerleşim yerlerinin oluşturulması gibi alanlarda imar çalışmaları yapılmıştır. Cumhuriyet döneminde ise yeni çağdaş bir ulus kurmak için tüm ülke çapında plan yapımına önem verilmiş ve kentlerin modern hale getirilmesi hedeflenmiştir. Manisa kenti, yüzyıllar içinde oluşmuş olan zengin kent dokusu ile Osmanlı döneminde şehzadelerin vali olarak atandığı ve İzmir'den sonra Aydın vilayetinin ikinci büyük yerleşimidir. Tarım açısından geniş topraklara sahip olması, ticaretin yoğun olması, demiryolu hattının önemli bir durağı olması, nüfusunun yoğun olması ve farklı etnik kökenlere sahip toplumların bir arada yaşaması ile kentteki mekânsal dağılım da çeşitlenmiştir. Manisa, 1919-1922 yıllarında işgale uğramış ve sonrasında çıkan, 3 gün süren yangın ile kent dokusunun önemli bir kısmını kaybetmiştir. Cumhuriyetin ilanı ile beraber başkent ve batı illerinin imar çalışmalarına öncelik verilmiştir. Cumhuriyetin ilanından sonra kabul edilen ilk imar planlarından olan Manisa imar planı 21.07.1923 tarihinde hazırlanarak yürürlüğe konulmuştur. Erken Cumhuriyet dönemine ait planlama yaklaşımlarının deneyimlendiği ilk imar planlardan olması açısından da önem kazanan Manisa planı, döneminin plan özelliklerini göstermesi ve sonrasında plana dair yaşanan gelişmeler yönünden diğer Anadolu şehirleri içinde örnek olmuştur. Bu imar planının getirdiği kararlar ve anonim kent dokusunun devam ettiği yangından kurtulan alanların yıllarca sürecek düzenlemeleri günümüz kent dokusunu oluşturmuştur. Bu çalışma, Manisa'nın kent dokusunun sürekliliğini, yangın öncesi ve sonrası dönem açısından kent mekânında yaşanan fiziksel dönüşümde, işgalin, değişen yönetim biçiminin ve dönemler açısından planlamaya ait yasal düzenlemelerin etkileri ile farklı yönetim biçimlerinde ortaya çıkan kent fonksiyonlarının neler olduğu, yaşanan işgal sonrası kent dokusunun sürekliliğinin korunup korunmadığı ve eski kent dokusunun nasıl olduğu soruları ile araştırmaktadır. 1914 tarihli Manisa kent haritası, 1923 tarihli imar planı, 1926-1950 tarihlerinde düzenlenen ilk kadastral haritaları, güncel hâlihazır harita ve tarihi dokümanlar ile kentin dokusundaki fiziksel yapılanma ve süreklilik, morfolojik analizler ile ortaya konmaya çalışılmıştır. Kuramsal çalışmalar ve elde edilen haritalar üzerinde yapılan analiz çalışmaları kapsamında ilk olarak, 19. yüzyıl ortasından başlayarak 20. yüzyıl başlarına kadar geçen zamanda Manisa Kazası ve Manisa kentine dair nüfus bilgileri, dönem aralığında yürürlükte olan imara ilişkin yasal düzenlemeler, en küçük kent birimi olarak mahalle bilgileri ve son olarak Manisa'nın geçirmiş olduğu imar hareketleri incelenmiştir. Üçüncü bölümde, 1919 yılında başlayarak üç yıl süren, sonucunda 1922 yılında çıkan ve üç gün süren yangın ile kentsel dokunun neredeyse önemli bir kısmının yok olmasına neden olan işgal dönemi ve etkileri incelenmiştir. Dördüncü bölümde, Cumhuriyet Dönemi ile başlayan kalkınma hareketleri içerisinde Manisa'nın nüfus bilgileri, yeni yönetimle birlikte imara ilişkin getirilen yasal düzenlemeler, mahalle yapılarındaki değişimler ve kayıp kent dokusunu yeniden oluşturmaya yönelik gerçekleştirilen imar hareketleri kaynaklardan edinilen bilgiler üzerinden incelenmiştir. Beşinci bölümde ise, tüm kuramsal ve analiz çalışmalarının ardından tüm dönemlerin birbirleri ile karşılaştırmaları yapılarak kent dokusunda gerçekleşen değişiklikler morfolojik yaklaşımlarla süreklilik ve değişim süreçleri ortaya çıkarılmıştır. Manisa'nın kent bütünü üzerinden yapılan analizlerin ardından kentin farklı bölgelerinden birbirinden farklı özelliklere sahip yedi adet kent doku örneği seçilerek bu alanlar üzerinde arazi kullanım, yapılaşmış doku analizleri yapılarak kentteki değişikliklerin fiziki yansımaları ortaya konulmuştur. Yapılan analizlerde kentsel süreklilik bağlamında mülkiyet ve parsel biçimlenişi açısından da incelemeler yapılmıştır. Tez çalışması kapsamında ortaya çıkan sorulara cevaplar aranarak yapılan tüm çalışmaların sonunda, yıllar içerisinde yaşanan kırılmalar, yasal düzenlemeler ve düzenlenen imar planları ile şekillenen Manisa'nın bu kadar farklı dokuyu barındırmasının çeşitlilik kazandırmakla birlikte, kentsel anlamda karma bir alanın oluşmasını da sağladığı görülmüştür. Kent bütününde yer alan farklı dokuların ve Manisa'nın yapısal değişiminin morfolojik analizlerle incelenebilmesi için öncelikle bu fiziksel değişimlerin ortaya çıkarılması ve değişen alanların hangi sebeple yok olduğunun ispatlanması gerekmektedir. Çalışma sırasında kentin her biriminde kendi içinde farklı değişkenlerinin olması, öncelikle yangının dokuya vermiş olduğu etki, yapılan imar planı ile düzenlemenin getirilmesi ve bunun uygulamaya çoğu yerde geçememesi, geçtiği noktalarda ise yine kentin doğal sürekliliğini yakalaması gibi örneklerle karşılaşılmıştır. İmar planının uygulanması aşamasında önerilen önemli cadde ve bulvarların açılması ve yeşil alan düzenlemeleri gibi ana kararların uygulamaya konulabildiği ama farklı sebeplerle kentin tamamında yapılan düzenlemelerin etkili olamadığı görülmüştür. Bu nedenle, Manisa'nın kentsel doku sürekliliğini anlayabilmek için öncelikle kentin bütününde inceleme yapılması ve çalışmanın yapılacağı her alanda detaylı katmanlar halinde geçmişe dönük tüm incelemelerinin yapılmasının gerekliliği ortaya konulmuştur. Bu tez çalışması, Manisa'nın oluşmuş anonim kent dokusunun sürekliliğini, değişen yönetim biçimi ile yapılan imar planı düzenlemelerinin nasıl etkilediğini araştırırken farklı disiplinlerde yer alan kuram ve yöntemleri bir araya getiren bir araştırma yöntemi geliştirmiştir. Tez çalışması ile kentlerin fiziksel dokularını etkileyen farklı boyutların ele alınması, yorumlanması ve gelecekte yapılacak araştırmalara yön göstermesi hedeflenmektedir.