Tarihi binalara ek bina tasarımında yapısal bütünleştirme performansını değerlendirmek için bir model önerisi

Abstract

Türkiye'de, tarihi çevrenin sürdürülmesi, tarihi binaların uyarlanarak yeniden kullanımı ve tarihi çevrede yeni yapılaşma ile ilgili karar ve uygulamalarda, koruma ve restorasyon (müdahale miktarı) dengesinin kurulması için gerekli bilimsel, teknik ve teknolojik alt yapının uygulamaya aktarılamaması, lineer tasarım süreci yerine çok disiplinli bütünleşik tasarımın hayata geçirilememesi, estetikten yoksun, tek düze, tarihi binayı taklit etme eğilimi olan, tarihi binayı fiziksel ve/ya anlamsal açıdan zedeleyen yeni yapılar ile tarih çevrenin niteliksizleştirilmesi gibi sorunlarla karşılaşılmaktadır. Tarihi çevrede yeni mimarinin, geleceğin kültürel mirası olacağı düşüncesi tüm boyutlarıyla kavranmış ve benimsenmiş durumda değildir. Bu alana bir katkıda bulunma amacıyla ortaya konan bu çalışma, tarihi binalara getirilen çağdaş ek binaları temel alarak, tarihi bina ve ek bina sistemi arasında estetik, kuramsal ve yapısal bir uyum elde edilmesine yönelik bir değerlendirme modeli ortaya koyar. Çalışmada, tarihi binalara ek yapımında bütünleşiklik elde edebilmek için temel kriterler tanımlanmış, tarihi bina ve ek bina birleşimine yönelik bir tipoloji ortaya konmuş ve AHY aracı kullanılarak, tarihi bina ile ek bina yapısal arayüzü için en uygun çözümün seçilmesine olanak sağlayan bir model geliştirilmiştir. Korunması gerekli yapılar ve taşıdıkları değerler, uyarlanabilir yeniden kullanım ile ilgili kavramlar, uluslararası tüzüklerde ve Türkiye'de tarihi binalarda yeniden kullanım ve ek yapımı ile ilgili yasal düzenlemeler ve karar verme konuları incelenmiştir. Tarihi binaların sürdürülmesi ve yeniden kullanımı ile ilgili bu kavramların yanı sıra, bütünleştirme kavramı ve Analitik Hiyerarşi Yöntemi (AHY) değerlendirme aracı bu çalışmanın temelini oluşturan unsurlar olarak tanıtılmıştır. Tarihi bina ile ek bina birleşimi, tarihi binaya ek bina tasarımı ve yapımı olmak üzere iki kısımda açıklanmış ve bu sürecin bütünleştirilmesinde etkin olan kriterler ortaya konmuştur. Tarihi binaya ek bina tasarımının konuma ve mimari kompozisyona göre tasarım imkanları tanıtılarak, bir tarihi bina-ek bina birleşim tipolojisi oluşturulmuştur. Tarihi binaya ek bina yapımında ise mevcut tarihi bina sisteminin analizi, onarımı, güçlendirilmesi ve tarihi binalara ek bina yapımı ile ilgili yapısal sorunlara değinilmiştir. Tarihi binaya ek bina tasarımında bütünleştirme kriterleri, Koruma, Değer, Mimari Kompozisyon ve Yapısal Bütünleştirme ile ilgili kriterler olmak üzere dört ana grupta tanımlanmış ve alt kriterlerle detaylandırılmıştır. Tarihi bina ve ek bina birleşimi ile ilgili tipoloji ve bütünleştirme kriterlerinin tanımlanması ile "Tarihi Bina ve Ek Bina Yapısal Bütünleştirme Performansını Değerlendirme Modeli'nin işleyişi açıklanmıştır. Model, kontür ve gabari olarak tanımlanmış bir tarihi bina ve ek bina birleşiminde, tarihi bina ve ek bina yapısal arayüzünün ön tasarım ve/ya ayrıntılı tasarım düzeyinde değerlendirilmesine yarar. Hangi tasarım aşamasında olursa olsun bir birleşim önerisinin modelde değerlendirilmesi, birleşimin ön kısıtlamalara uygunluğunun denetlenmesi ile başlar. Tarihi Bina ve Ek Bina Yapısal Bütünleştirme Performansını Değerlendirme Modeli, "Bilgi Toplama", "Değerlendirme Kriterlerinin Belirlenmesi", "Alternatiflerin Oluşturulması ve Olabilir Alternatiflerin Belirlenmesi" ve "Değerlendirme ve Uygun Alternatifin Seçimi" olmak üzere dört temel aşama içermektedir. Modelde değerlendirilecek olan ilk tasarım, ön tasarım aşamasında sınanıyor ise en azından kontür, gabari, cephe doluluk-boşluk bölgeleri açısından tanımlanmış olmalıdır. Detaylı tasarım aşamasında gerçekleştirilen bir değerlendirme için modelde sınanacak olan ilk tasarım, malzeme ve konstrüksiyon açısından daha detaylı bir şekilde çözülmüş olmalıdır. Modelde sınanması istenen ilk tasarımın, modelin iki temel ön kısıtlamasına uygun olmak durumundadır. İlk tasarımda ortaya konan tarihi bina ve ek bina birleşimindeki her iki kitle bina olma özelliği taşımalıdır. Tarihi binaya getirilen ek bina hacmi, mevcut yasal kabullerde ortaya konan kitle ve oturum kısıtlamalarını aşmayan durumda olmalıdır. Modelin ön kısıtlamalarını karşılayarak, modelde değerlendirilebilecek durumda olan ilk tasarım için bilgi toplama aşaması başlatılır. Bilgi toplama aşamasında, tarihi bina ve ek bina ile ilgili, fiziksel, bölgesel, yasal, sosyal ve çevresel tüm veriler toplanır. "Değerlendirme Kriterlerinin Belirlenmesi" aşamasında. Tarihi bina ve ek bina birleşimini gösteren ilk tasarım çalışmada tanımlanan bütünleştirme kriterlerine göre değerlendirilerek, ilk tasarımın kuramsal, estetik ve yapısal açıdan olumlu ve olumsuz yönleri ortaya konur. Bu yorumlar ışığında değerlendirmede kullanılacak olana ayrıntılı bütünleştirme kriterleri seçilir. Değerlendirme kriterlerinin belirlenmesi ile birlikte "Alternatiflerin Oluşturulması ve Olabilir Alternatiflerin Belirlenmesi" aşamasına geçilir. Tarihi bina ile ek bina arayüzünün belirlenmesi, bu arayüz için yapısal alternatiflerin oluşturulması, alternatiflerin yapısal kısıtlamalar açısından incelenip kısıtlamalara uymayanların elenmesi ile "olabilir yapısal arayüz alternatifleri" elde edilmiş olur. Modelin son aşaması olan "Değerlendirme ve Uygun Alternatifin Seçimi'nde, AHY hiyerarşi tablolarının oluşturulması ve değerlendirmenin gerçekleştirilmesi sonucunda tarihi bina ve ek bina arayüzü için en iyi yapısal alternatif belirlenir. Tarihi bina ve ek bina yapısal bütünleştirme performansını değerlendirme modeli iki farklı uygulama üzerinde denenmiş ve her iki uygulama için en uygun yapısal alternatifler belirlenmiştir. Türkiye'de tarihi çevrede yeni yapılaşma ile ilgili karar mercii bulunan Koruma Kurulları'na proje sunma aşamasında, bu çalışmada sunulan modelden yararlanılması, mimara bu süreçte yapılması gerekli disiplinler arası çalışmayı kolaylaştırma, optimize etme ve bilimsel bir temele oturtma imkanı sağlamaktadır. Bu amaçla, mimarlık, mühendislik ve yapım ile ilgili danışmanlık hizmeti veren kişi ve kurumların kullanımına açık olan bu modelin esnek ve kullanım kolaylığı sağlayan yapısı sayesinde rahatlıkla uyarlanabilir, güncellenebilir ve ileriki çalışmalara temel oluşturacak şekilde geliştirilebilir.