Alışveriş merkezlerinin tarihsel süreç içinde gösterdiği değişimler ve mekansal kurgularının sosyal yaşam üzerindeki etkilerinin örnekler üzerinde analizi

Abstract

Tez kapsamında, tarihsel süreç içinde alışveriş kavramının ne anlama geldiği araştırılarak, alışveriş mekânlarının gelişimi ve geçmişten günümüze farklı dönemlerde ve farklı toplumlarda değişen alışveriş kavramı ve mekânları incelenmiş, alışveriş merkezlerinin oluşumu üzerinden mekânların genel özellikleri ve davranış örüntüleri ile ilişkisi göz önüne koyulmuştur. Alışveriş merkezlerinin kentli insanın gündelik yaşamına, kentlerin toplumsal ve kültürel yapılarına önemli etkileri olduğu açıktır. Alışveriş merkezleri sosyal, siyasal, kentsel, mimari ve yönetimsel olarak araştırılmaya uygun yapılar olmalarına rağmen bu araştırmada, alışveriş merkezlerinin sosyal, ekonomik ve mimari boyutları incelenmiştir. Alışveriş merkezleri farklı açılardan ele alınabileceği gibi bu tez kapsamında özellikle mekân organizasyonları ve fonksiyonları araştırılarak, sosyal yaşam üzerine etkileri irdelenmiştir. Özellikle, alışveriş merkezlerinin mekânsal kurgu oluşumunu ve insanların sosyal yaşamları üzerine olan etkilerini şu başlıklar altında irdelenmiştir. 'İşlevsel Faktörler', 'Algısal Faktörler', 'Anlamsal Faktörler'. Alışveriş merkezlerini farklı açıdan sorgulayan bu çalışmada, bu mekanların psikolojik açıdan toplum üzerindeki etkileri de ele alınmıştır. Alışveriş merkezleri temelde tüketim alanları olmakla birlikte, bu mekânları yalnızca ürün veya hizmet satışının gerçekleştiği alanlar olarak değil, aynı zamanda kamusal ve siyasal nitelik kazanması beklenen sosyal alanlar olarak düşünmek gerekirken, oluşturulan alışveriş mekânları satma ve alma eylemlerine izin veren, kamusal nitelikteki eylemleri kısıtlayan mekânlar haline gelmiştir. Bu bağlamda, öncelikle alışveriş merkezlerinin oluşum nedenlerini incelerken, sosyal mekân olan cadde, meydan ve sokak alanlarının alışveriş merkezine yönelişi, ekonomik olarak nasıl değerlendirmek gerektiği ve mimari boyutuyla tasarım kriterleri irdelenmiştir. Alışveriş merkezlerini ekonomik olarak nasıl değerlendirmek gerektiği soruları aydınlatılırken, alışveriş merkezlerinin bir parçası olarak düşünülen organize perakende ticaret boyutunu da kapsayacak şekilde değerlendirilmiş, bu değerlendirme yapılırken de, üretim ve tüketimi hem planlayarak hem de kontrol altında tutarak ekonomik üstünlüğünü sağlamaya çalışan burjuvazinin ekonomi stratejileri ve politikalarını tüketim kültürü ve alışveriş merkezleri ilişkisi çerçevesinde incelenmiştir. Bu bağlamda öncelikli olarak tüketimin değişen anlamı ve bu anlamlar etrafında dönen tüketim kültürü tartışmalarına değinerek daha sonra da tüketim kültürünün alışveriş merkeziyle olan ilişkisini irdelenmiştir. Tüketim ve tüketime yüklenen anlamlar yalnızca alışveriş merkezleri bağlamında tartışılabilecek konular olmamasına rağmen alışveriş merkezlerinin bireylerin tüketim odaklı yaşam oluşturmalarında önemli bir yer ettiği açıktır. Alışveriş merkezleri tüketim odaklı yerlerdir ve günümüz kentli insanı için alışveriş merkezleri, önemli bir gündelik uğrak noktası olmuştur. Bu çerçevede öncelikle tüketim kültürü ve alışveriş merkezi ilişkisi tartışılmış daha sonra da gündelik yaşam alanları olarak alışveriş merkezlerinin ne ifade ettiği araştırılmıştır. Bu tez çalışmasının amaçlarından biri de, toplum davranış örüntülerinin mekânsal kurguyla ilişkisini incelemektir. Mekân, insan tarafından kurulan bir bütün olsa da bir kere oluşturulduğu zaman bireyler üstünde pek çok etki yaratır. Bu etkilerin insanlar ve sosyal yaşam üzerindeki analizi farklı yönlerden ele alınabilir. Ancak bu etkiyi iyi analiz edebilmek ve fiziksel mekân ve davranış arasındaki ilişkiyi iyi kavrayabilmek için öncelikle mekânın nasıl kurgulandığını ve sonra nasıl etkiler yaratabildiğini görmek gerekmektedir. Bu doğrultuda tez kapsamında üçüncü bölümde yer alan mekân kurgusunu irdeledikten sonra, bu bölümde mekânların toplum üzerindeki etkileri, bir fiziksel mekânın (alışveriş merkezi) özellikli bir davranış (tüketici davranışı) üzerindeki etkisini ve bu davranışın sosyal yaşama yansımasını araştıran mekânsal dizim yöntemi ile analiz edilmiştir. Bu anlamda, tez genel olarak mekân ve davranış ilişkisinin belirli bir fiziksel mekân olan alışveriş merkezleri üzerinden incelenmesini konu almaktadır. Çalışmada, alışveriş merkezlerinin tasarımsal tipolojilerin irdelenmesi mekân geometrisi, mekan geometrisi içinde yer (sabit birimler olarak da adlandırılan) taşıyıcı sistemler, bağlantı ve sirkülasyon elemanları, teknik donanımlar, değişebilir birimler ve diğer donatıların yapıya olan etkileri, müşteriye sağladığı kolaylık ve konfor olarak incelenirken, bu tiplerde Türkiye ölçeğinde seçilen alışveriş merkezlerinin mekânsal dizim ile mekânsal kurgusunun ortaya çıkarılması sağlanmıştır. Alışveriş merkezi içindeki davranışsal örüntüler bulunarak, fiziksel mekân ve davranış ilişkisi arasında bazı çıkarımlara ulaşılmaya çalışılmıştır. Bu çıkarımları da özellikle dördüncü bölümde kullanılmış, bir tür analiz yöntemi olan Mekânsal Dizim yöntemi, mekânsal çalışmayı içeren bu bölümden sonra davranış çalışmasını kapsayan dördüncü bölümde yapılmış olan mekânsal dizimin ayrıntılı bir analizi ve tezde neden mekân ve davranış arasındaki ilişkiyi incelemek için seçildiği ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Bu çalışmada mekânsal dizim analizinin kullanılmasının nedeni, alışveriş merkezlerinin mekânsal ilişkilerinde bu tekniğin yüksek düzeyde varlık bulması ve diğerlerinden daha fazla kullanıcı hareketlerini sağlayan mekânları ayırt etmeye yaramasıdır. Alışveriş merkezleri kurguları ve işlevsel amaçları için insan hareketinin belli bir düzen içinde yapılması beklenen yapı tipidir. Mekânsal kurgu bir sistem olarak algılandığında, alışveriş merkezlerindeki hareketin mekânlarla olan ilişkisi ve insanların bu davranışa olan yatkınlığı arasında bir bağ kurulur. Bunu analiz etmek için de mekânsal dizim kullanılmıştır. Bu sayede alışveriş merkezleri fiziksel çevresinin ve onun ürettiği yaşam biçimiyle ilişkisi araştırılmıştır. Alışveriş merkezlerinde bulunan mekânları fonksiyon yönünden ele alan bu tez kapsamında büyük bir yapı tipi olan alışveriş merkezlerindeki bu mekânsal kurguların insan yaşamındaki etkilerin mekânsal dizim olarak anlatılması ve insanların mağazaları dolaşırken bu kurgu içinde dolaşmaları gerekliliği anlatılmıştır. Bu alışveriş yapıları günümüzün kapalı kutu içerisindeki alışveriş merkezlerinde gelinen son nokta olarak da gösterilebilir. Bu kentsel mekân ve alışveriş mekânı bütünlüğündeki kopma aslında pasajlarla başlamıştır. Bu süreçle bu tip alışveriş merkezlerinin kentten fiziksel ve soysal açıdan uzaklaştığı ancak kent merkezine benzer bir görsel yapı oluşturmaya çalıştığı tezin önceki bölümlerinde bahsedilen işlevsel kurgudan rahatça anlaşılmaktadır. Bu mekânlar, içlerinde dış mekâna ait çeşitli öğeleri bulunduran kentsel mekânlardır. Dolayısıyla alışveriş merkezlerine konut, ofis, home ofis vb. sistemlerin eklenmesi bize ortaçağ derebeylik sistemlerine bir geri dönüşüm olduğunu göstermektedir. Kalenin hudutları içinde sınırları çizilmiş bir yaşamı hatırlatmaktadır. Günümüzde bu yapı türleri bireyin bu yaşam tarzını benimsediğini ya da mecbur bırakıldığını göstermektedir. Alışveriş merkezi olgusu tartışılırken bu mekânsal örgütlenmenin ortaya çıkışındaki ekonomik etkenler ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu ekonomik çözümleme sırasında alışveriş merkezlerini kuran, yöneten ve mağazacılık etkinlikleriyle burada artı değer oluşturup bu artı değerin çok büyük bir oranına el koyan sermayenin pozisyonuna odaklanılmış, çözümlemeye ek olarak tüketim ve gündelik yaşam boyutuna bakılmıştır. Son yıllarda, Türkiye'nin pek çok kentinde sayıları gittikçe artan alışveriş merkezleri, küreselleşmeyle birlikte değişmeye başlayan tüketim biçiminin yeni ifade mekânları olmaya başlamış; fiziksel olduğu kadar, sosyal, ekonomik ve anlamsal boyutlarıyla da kentsel doku içinde farklı odak noktaları haline gelmiştir. Değişen tüketim biçiminin bir başka yansıması da, yeni gelişen dışa kapalı farklı işlevsel fonksiyonların yüklendiği alanların görülmesidir. Bu çalışmanın amacı da, alışveriş ve yaşam mekânlarının bir arada ele alındığı projeleri, anlamsal yapmaktır. Tez kapsamında incelenen alışveriş merkezleri örnekleri, kullanıcı davranışı ile mekansal kurguları arasındaki bağlantıları ortaya çıkarmak amacı taşımaktadır. Fiziksel yapının kullanıcı davranışlarıyla ilişkisinin ortaya çıkarılması için davranış biçimleri ile zaman-mekan arasındaki ilişkiler bulunarak, bu dört tip alışveriş merkezlerindeki tasarımsal verilerin davranışa etkileri ortaya koyulmuştur. Türk toplumundaki alışveriş davranışı ile alışveriş mekanları arasındaki ilişkinin tasarımsal yoğunluğu arasında ip uçları aranmıştır. Tez kapsamında, İstanbul da yer alan alışveriş merkezleri incelenmiş, tablo üzerinde ulaşım kolaylığı, erişilebilirlik ve bilgi toplama kolaylığı açısından en uygun olan merkezler seçilerek yerleştirilmiştir. Benzerlik ve farklılıkları yapılan bu tablo üzerinden 1-5 arası değer verilerek karşılaştırma yapılmıştır. Alışveriş merkezleri üzerine yapılacak olan ileriki çalışmalarda araştırma evresinin kapsamı genişletilebilir, Türkiye'de ve Dünya'da yeni inşa edilen alışveriş merkezleri de aynı yöntemle incelenebilir.