Koruma ve tarihsel açıdan idealleş[-tiril-]miş “Türk Evi”nin arkeolojisi: Osmanlı evinin fragmanları ve tipolojik elemanları

Abstract

İdealleştirme, çok genel bir kavram olarak, bir şeyi en kolay anlaşılır bir şekilde kavrayabilmek, tanımlayabilmek ve açıklayabilmek için tercih edilen, basitleştirici ve indirgemeci bir yönteme atfedilen bir tanım olarak düşünülmelidir. Türk mimarlık düşüncesinde idealleştirme olgusu ise, modernleşme sürecinde yerli mimarlık geleneğini anlamada Batı tarzı yöntemlerin uyarlanmasıyla eşzamanlı olarak ortaya çıkmıştır.19. yüzyılın ortasından beri Osmanlı ?Milli Mimari? tarzı yaratma gayretlerinin ortaya çıkması, 20. yüzyılın ortalarına kadar ise ?Milli? ile ?Modern? Mimari akımları arasında çekişmelerin yaşanması, mimari unsurların ve bu unsurların bireşim yöntemlerinin bir takım dünya görüşlerini temsil ettiğini, yani idealleştirme olgusunun hem son dönem Osmanlı, hem de yakın dönem Türk mimarlık tarihinde de önemli bir etken olduğunu gösterir. Daha da önemlisi, bu kuramsal idealleştirme olgusu, Türkiye'de Batı tarzı bir mimarlık kuramı oluşturma yolunda yeni ortaya çıkmaya başlayan mimarlık yazınını daha çözümlemeci ve karmaşık kılma yolunda etkilemiştir. Sonuçta, tarihsel mimarinin çözümlenmesine yönelik yaklaşımlar ve bu çözümleme tekniğinin başlıca aracı olan rölövecilik, bu sayede Türk mimarlık üretiminde bir yer edinmiş ve mimari düşünceyi doğrudan etkileyebilmiştir.Bugünü tarihsel bir bağlamda ele almayı gerektiren Batılı mimarlık kuramı, 19. yüzyılda çok kuvvetli tarihselci yaklaşımlar geliştirmiştir. İlk olarak Oryantalist mimari yaklaşımlar yoluyla Osmanlı dünyasına girmiş olan tarihselcilik, ?milli üslup? meselesini de Avrupa'dan beraberinde getirmiştir. Oryantalizm, her ne kadar milli mimarlık mirası düşüncesini Batılı tarzda üretim yapmaya başlayan ilk Osmanlı mimarlarının dikkatine sunmuşsa da, bir mimarlık kuramı oluşturmak yolunda ilk adımlarını atan Cumhuriyet'in mimarları, kendilerini Türk milli mimarisinin vokabülerini oryantalist öğelerden temizlemek zorunda hissetmişlerdir. Bu istek doğrultusunda ortaya çıkan ?Türk? mimarlığının özgün unsurlarını kuramsal olarak tanımlama gayreti, bu tezin konusunu oluşturan idealleştirme olgusunu ortaya çıkarmıştır.Oryantalizmin basit olarak sadeleştirilmesiyle ortaya çıkan ama hâlâ İslami öğelere dayalı olan ?Milli Mimari?ye karşın, mimarlık vokabüleri açısından ?Türk? olan idealist bir yaklaşım, ilk olarak Sedat Hakkı Eldem'in ?Türk evi? araştırmalarında işlenmiştir. Edem'in hem rölöve yöntemiyle elde edilmiş bilgileri aktaran çizimlerden, hem de bu bilgilerin ışığında tarihsel incelemelerin yeniden değerlendirilmesiyle oluşan metinlerden oluşan bu araştırmaları, kuramsal bir yöntem olarak 1873 tarihli Usul-i Mimari-i Osmanî'den beri görülmediği gibi, konut mimarisi için ise bir ilktir. Modern Mimari Hareketi'nin farklılığını çağdaş yaşam ve dolayısıyla da çağdaş konut kavramı üzerine kurduğunu dikkate alan Eldem, çağdaş Türk mimarlığını da aynı temele oturtmak istemiş, bu sebeple statik bir ?Türk evi? tipolojisini hem onu tarihe mal etmek, hem de modern bir mimarinin alt yapısı yapmak istemiştir. Eldem'in temelini attığı ve bütün sınırlarını belirlediği bu tipoloji, ardıllarının çalışmalarında da her zaman genel çerçeveyi oluşturmuştur.Eldem'in idealleştirmiş olduğu ?Türk evi?ne gelmeden önce, başlangıcından itibaren Osmanlı ya da Türk mimarlığını Batı tarzı bir düşünceye göre idealleştirmeyi amaçlamış yaklaşımların kısa bir tanıtımı yapılmalıdır. Bundan da önce, idealleştirme olgusunun kökeninin Batı'da olduğu göz önüne alınarak, bu çalışmada öncelikle idealleştirme kavramı, Batı mimarlık tarihi içinde kısaca ele alınacaktır. Bu kısa bir süreç taraması şeklinde olup, idealleştirmenin esasında kabul görmüş mimari ilkeleri muhafaza etme isteğinden kaynaklandığı ve rölöve ve restitüsyon tekniklerinin arkasında bu isteğin olduğu tartışılacaktır.İkinci ve Üçüncü bölümde, idealleştirme olgusunun Batı'dan Türkiye'ye aktarılmasının izi sürülecektir. Osmanlı'nın mimaride kuramsal olmayan ideallik anlayışının, Batılılaşma serüveni içerisinde mimari tasarımı kuramsallaştırma çabaları içerisinde nasıl değiştiği gösterilmeye çalışılacaktır. Cumhuriyet dönemine gelindiğinde ise, artık Osmanlı'nın son dönemlerinde geliştirilen yarı-kuramsal yapıların neden çözüldüğü ve mimarlık kuramının milli referanslarının neden anıtlar değil de konutlar üzerine kurulduğu tartışılacaktır.Dördüncü bölümde, ?Türk evi? idealleştirmesinden türeyen akademik çalışmalar ele alınacak, ortaya çıkan disiplinin, bir tipolojinin bileşenlerini genel olarak sebep-sonuç ilişkilerine dayandırarak açıklaması sorgulanacaktır. Bu akademik çalışmaların iklim, kültür, malzeme, benzerlik ve diğer yerel koşullar üzerinde yapılan tartışmalar vasıtasıyla, özgün ve yerel bir ?Türk Evi? idealleştirmesini devam ettirip ettirmediği incelenecektir.Sonuç bölümü ise, statik bir geleneksel konut kültürü okumasının eleştirisine ayrılmıştır. Sedat Hakkı Eldem'in ?Türk evi?ni köken olarak tamamen yerel olan, değişmesine rağmen özelliğini yitirmemiş bir takım unsurların bireşimi olarak tanımlaması sonucu ortaya çıkmış bir yapı ve mekân okuma yönteminin, bu çok zengin mirası anlayabilmek için hâlâ yeterli olup olmadığı sorgulanacaktır.