Geleneksel Niğde evleri mekansal araştırması ve kale bölgesi örnek alanında konut yerleşimi ve tipoloji-morfoloji ilişkisi

Abstract

Anadolu'da on bin yılı aşkındır katmanlaşarak oluşmuş yerleşmeler, hem kültürel hem de fiziksel boyutta izlerini günümüze kadar taşımıştır. Türk Evi olgusu bu anlamda mimarisinin öznelliğini koruyan ve farklı coğrafyalarda dahi ortak mekânsal kurgusunu kaybetmeyen tipolojisiyle etkin bir formdur. Plan ve cephe tasarımındaki oran ve dengenin kent morfolojisiyle bütünleşen etkisi çok güçlüdür. Farklı iklim koşullarından dolayı malzeme açısından farklılaşan strüktürel yapısı, geleneksel Türk kültürünün ortak dilinden dolayı planlarda çok farklılık göstermez. Geleneksel Türk Evi'nin oluşumu ve yapısal özellikleri önemli bir mimari mirastır. Anadolu birçok farklı sosyal ve kültürel yapıyı yüzyıllar boyunca bünyesinde barındırmış ve bunların getirisi olarak çok zengin kültürel ve yapısal izleri arkasında bırakmıştır. Kendi içinde dönüşerek ve sosyal yaşam biçimlerinin farklılaşmasıyla şekil değiştirerek gelişen Türk Evi Anadolu'nun her noktasında ve Osmanlı dönemiyle birlikte sınırlarını aşarak farklı yapım sistemleri ve plan şemalarıyla karşımıza çıkmıştır. Anadolu içinde yer almış olan Anadolu konutu tipolojik özellikleri ve bir araya gelerek oluşturdukları kentsel doku, morfolojik açıdan önemli bir etki yaratmaktadır. Tezin incelemeye çalıştığı Kayseri bölgesi olarak da adlandırabileceğimiz İç Anadolu Bölgesi Anadolu konutu yapısal gelişiminde bu bir araya gelişlerin ortaya çıkardığı yapısal kurgu özellikle ele alınmaya çalışılmıştır. Sosyo kültürel etkinin içe kapalı bir yaşam şeklini ortaya çıkardığı Anadolu konutu 'da kamusal alanla olan ilişki dolaylı olarak sağlanmaya çalışılmıştır. Geleneksel dünyanın yaşayış şeklinin anlayışı içinde olan kentsel büyüme kurgusu Anadolu evinde kendi içinde bir denge ile eklemlenmelerle oluşmuştur ve Niğde evlerinde bu yapısal genişleme çok net görülebilmektedir. Anadolu kenti konut dokusu ilişkilerin, biçimlerin ve parsel düzenlerinin sokağın yönü ile belirlendiği geleneksel Batı kentinden farklı olarak evlerin içten dışa doğru gelişmesi gibi özellikler ortaya koymuştur. Tek yapı bazında Anadolu evinin plan şemasını oluşturan oda, sofa, avlu, bahçe gibi elemanların birbirlerine eklemlenerek özel alandan kamusal alana doğru oluşturdukları kademelenme ve evlerin yan yana geliş biçimleriyle oluşturdukları morfolojik dokunun karakteri Niğde özelinde aranmaya çalışılmıştır. Bu bağlamda tezde izlenen ilk adım tipik Anadolu Evi plan öğelerinin Niğde evinde aranarak farklı tiplerin bina ölçeğinde ortaya çıkarılmaya çalışılmasıdır. Genel olarak Niğde evlerinin, yapısal, mekânsal özellikleri ve Anadolu evi içindeki yeri karşılaştırmalı olarak anlatılacaktır. Tezde geleneksel Niğde evinin temel özellikleri ayıklanmaya çalışılmıştır. Çünkü tipik Anadolu evi plan şemasından çok farklı bir yapı sergilemediği gözükmektedir. Ancak eski dönem uygarlıklarının izleri bu evlerde okunabilmektedir. Niğde'nin iç Anadolu sert ikliminde konuşlanmış olması, evlerin yönlenmesini belirlemiş ve taş malzemenin kullanılmasından dolayı plan şemasını da doğal olarak etkilemiştir. Mekan örgütlenmesi açısından farklılık gösteren plan tiplerine sahip geleneksel evlerin her tip için günümüze kadar göreceli olarak daha iyi korunmuş ve kendi plan tipine sahip evler içinden bunları en iyi anlatan örnekler seçilmiştir. Böylece kentsel ölçeğe geçmeden evvel Geleneksel Niğde Evi'nin tüm özellikleri ile anlaşılması amaçlanmaktadır. Bundan sonra, tezde ikinci adım olarak geleneksel Niğde evinin bir üst ölçekle (komşu ev-sokak-meydan ve mahalle) kurduğu ilişki ve ortaya çıkan kent morfolojisinin kendine has özellikleri incelenecektir. Kabaca özetlemek gerekirse tezde amaçlanan; Niğde kenti örneği üzerinden geleneksel Türk Evi'nin kamusal alan-özel alan bağlamında kurduğu ilişkinin araştırılmasıdır. Günümüz Niğde'sinde görülen olgu kültürel mirasın hızla yok olmasıdır. Niğde'ye hâkim olan malzemenin taş olması nedeniyle tamamen strüktürel güçlerinden dolayı ayakta kalabilmiş yapılar, kent bağlamından kopuk olarak var olmaya çalışmaktadırlar. O yüzden Niğde'de geleneksel dokunun kentsel bütünlük içinde aranması zordur. Kentsel kurgu `modern' adı altındaki yanlış yapılaşma süreciyle gelenekseli içinde eritmiştir. Niğde'nin ilk yerleşim alanı olan Alaaddin ve Kale Mahalleleri günümüz Niğde'sinde sit alanı olma özelliğinden dolayı göreceli olarak geleneksel dokunun en iyi okunabildiği mahallelerdir. Ayrıca bu bölge tarihi kalesi, camileri ve hem geçmişte hem de günümüzde taşıdığı ticaret işleviyle geleneksel Türk Kentindeki mahalle olgusunun ilişkilerini taşımaktır. Bu açıdan örneklem alanı olarak seçilmiştir.