Fizik mekan kurgularının sosyal ilişkiler üzerinden Arnavutköy yerleşimi bütününde mekan dizimi (space syntax) yönlemi ile incelenmesi

Abstract

Mekan Sentaksı (Space Syntax) yöntemi mekansal konfigürasyonlara kendi özel ölçüm değerleriyle hem kent ölçeğinde hem de bina ölçeğinde açıklamalar getirir. Yaya hareketleriyle, yayayı etkileyen mekansal çevre arasındaki ilişkileri değerlendirir. Hillier'in dediği gibi kent mekanı bir sosyal ilişkiler mekanıdır. Mekana yalnızca fiziki elemanların bileşkesi olarak bakamayız. Kültür, yaşayış tarzları, komşuluk ilişkileri gibi tüm sosyal veriler kent mekanını oluşturan bileşenlerdir. Bu yüzden mekana tüm bunların toplamını veren bir ara yüz olarak bakabiliriz. Tezde mekansal ilişkiler sisteminin değerlendirileceği örneklem bölgesi olarak Arnavutköy yerleşkesi seçilmiştir. Tarihsel arka planının yoğun olduğu bu Boğaz köyü'nün özelliği; farklı sosyal sınıfları içinde barındırarak bina tipolojilerinden de fark edilen mekansal farklılaşmayı bize sunmasıdır. Arnavutköy merkezi geleneksel dokunun yoğun hissedildiği bölgedir. Bu bölgedeki bina tipolojileri tüm Boğaz sırasınca görünen ahşap strüktür binalardır. Tarih boyunca Boğaz kıyısında bulunmasından dolayı sürdürdüğü prestijli mekansal kaliteyi bu binalardan okuyabiliriz. Özellikle 1980 sonrası İstanbul'da gecekondulaşma eyleminin artması ve Boğaz sırtlarının bu eylemde mekan seçilmesinden dolayı Arnavutköy merkezinin topografyadan dolayı etrafını saran yamaçlarında beliren bu alt kentleşme birimleri, yeni bir mekansal sistemi ortaya çıkarmıştır. Zamanla merkezle neredeyse bir sokak ötesine kadar bütünleşen bu yapılaşma günümüzde Arnavutköy merkezinin bir devamı olarak kabul edilebilir niteliğe ulaşmıştır diyebiliriz. 1990'lardan sonra bir üçüncü mekansal sistem olan kapalı siteler dediğimiz yapılaşma Arnavutköy'ü Etiler'e bağlayan tepe noktalarında konuşlanmışlardır. Üst orta gelire hitap eden bu yeni siteler içe dönük var olma şekilleriyle Arnavutköy yerleşmesini genişletmişlerdir. Mekan Dizimi (Space Syntax) yöntemi tezin hipotezinin ispatlanmasında bir analitik yöntem olarak kullanılmıştır. Bu yöntem, mekanın fiziksel yapısının viii morfolojik özelliklerinin belirlenmesinde önemli bir araçtır. Ayrıca yerleşimin sosyal ilişkilerinin oluşmasında önemli girdiler oluşturan, yalnızca fiziki analizlerde değil sosyal analizlerde de yol gösterici niteliktedir. Mekan Dizimi yöntemi, yerleşimlerinin ızgara dokusunun, mekanın bütünleştirici etkisi üzerinde durur. Bu bağlamda da tezde seçilen örneklem alanlarındaki ızgara dokuların, sosyal ilişkilerin oluşmasındaki önemli etki incelenmiş ve ne tür ızgara dokuların bütünleşmede ve yaya hareketinde etkin olduğu belirlenmiştir. Geleneksel yerleşme, gecekondu alanları ve kapalı siteler olarak analiz edilmiş olan üç farklı sosyal ve mekansal yapıyı barındıran Arnavutköy yerleşim alanında, bu üç farklı sistem karşılaştırılarak yapılan sentaktik analizlerden elde edilen bütünleşme değerlerine göre kapalı siteler, sosyal ilişkilerin oluşmasında en düşük değerlere sahip bölgeler olmuştur. Yerleşimdeki yaya hareketi ilişkilerinin incelendiği bu analizlerden geleneksel doku en erişilebilir bölge olurken, merkezin yakınlarındaki, gecekondu bölgeleri bir derece daha az güçlü çıkmıştır. Bölgenin arazi kullanım değerlerinin belirlendiği Arnavutköy'de yaya hareketleriyle kullanım şekilleri korelasyonu sonucundan geleneksel dokudaki bütünleşmesi yüksek olan sokaklarda yaya hareketini tetikleyen ticari fonksiyonların yoğun olduğu görülmüş, bu bağlamda mahalle kavramı olmayan sitelerde böyle bir ilişki gözlemlenmemiştir. Yayaların nasıl ve neden hareket ettikleri incelenmiş ve Mekan Dizimi yöntemi ile oluşturulan aksiyel grafiklerinin, yaya hareketi hakkında verdiği sonuçların doğruluğu ispatlanarak merkez ve çevresinin mekanın kavranabilirliği açısından çok doğru bir yerleşim sistemine sahip olduğu ve farklı mekansal kullanımların olduğu noktaların bütünleşmesinin güçlü olduğu ortaya çıkmıştır.