Türk tezhip sanatı tarihinde yenilikçi yorumlar

Abstract

Altınla süslemek (altınlamak) anlamına gelen tezhip, altın ve su bazlı boyalarla edebî, dini, bilimsel el yazmalarını, hat levha ve albümlerini, tuğraları, kitap kapaklarını, hilyeleri ve fermanları bezeme sanatıdır. Yazıyla birlikte gelişen tezhip sanatında, altın ve lacivertin birlikteliği her zaman vazgeçilmez unsur olmuştur. Geleneksel Türk sanatları içerisinde önemli bir yere sahip olan tezhip sanatı tarihine bakıldığında, devletten ekonomik ve siyasi gücü oranında destek almıştır. Bu durum "hamilik" ile güç alan tezhip sanatkârlarını eserlerini layıkıyla üretme konusunda teşvik etmiştir. Tezhip sanatını etkileyen unsurlar içerisinde, kültürel etkileşimin ve yöneticilerin sanata olan bakış açılarının, desteklerinin en önemli etken olduğunu söylemek mümkündür. Ayrıca sosyal ve ekonomik nedenler, coğrafi şartlar da tezhip sanatı tarihinde etkili olmuş unsurlardır. Sanatkârların tekrardan kaçınma, kendilerini ifade edebilme isteği ve yeni arayışlar içerisinde olma çabaları bir başka etkendir. Bunun yanında sanata karşı ilgili olan devlet yöneticileri tarafından farklı coğrafyalardan Anadolu'ya getirilen müzehhipler, farklı üslûpların ve tarzların doğmasına ve tezhip sanatının gelişmesine yol açmış önemli faktörler arasında yer alır. Osmanlı-Türk sanatı tarihine göz attığımızda, her yüzyılın kendine has tarzları olduğunu, değişen beğeni, istekler ve yabancı kültürlerle olan etkileşimler sonucunda birçok üslûbun oluştuğu görülür. Bazı üslûplar bir süre etkili olmuş, fakat daha sonra zayıflayıp etkinliklerini kaybetmişlerdir. Bunun yanında bazı ekoller ise varlıklarını etkin olarak yüzyıllar boyunca devam ettirmişlerdir Osmanlı saray nakkaşhânelerinde destek gören, Baba Nakkaş, Şahkulu ve Karamemi gibi baş müzehhipler, yeni tarzlar, üslûplar, ekoller oluşturmuşlardır. Bu ekoller sadece tezhip sanatında etkisini sürdürmekle kalmamış, aynı zamanda çini, kalemişi vb. gibi alanlarda da uzun süre etkili olmuşlardır. Geçmişten günümüze süregelen sanat birikimi, halen günümüz sanatçılarına da ilham kaynağı oluşturmaya devam etmektedir. XVI. yüzyılda sazyolu ile Şahkulu, bahçe çiçek ve motifleri ve yarı stilize tarzı ile Karamemi, XVIII. yüzyılda natüralist üslûpla çiçek ressamı Ali Üsküdâri ve XIX. yüzyılda Türk rokokosu üslûbu ile Hezargradlı Ahmet Ataullah, yaşadıkları yüzyılların çağdaşları, modernistleri ve yenilikçileri olmuşlardır. Tavırları, üslûpları, teknikleri tüm sanatları güçlü bir şekilde etkilemiş ve yıllar boyunca etkilerini sürdürmüştür. Türk sanatları içerisinde geniş bir yelpazeye sahip olan tezhip sanatında, tarih boyunca yapılmış olan yenilikçi yorumlar, akımlar ve buna bağlı olarak ortaya çıkan yeni üslûplar, ekoller her dönemde farklılık göstermiştir. İslâm öncesi dönemden başlayarak Anadolu'da Selçuklular ile başlayan süreçte Osmanlı tezhibinin her yüzyılda kendine özgü hikâyesi olduğunu söylemek doğru olur. Günümüzde tezhip sanatı klasik uygulamaların yanı sıra serbest tasarımlar ve modern yorumlar şeklinde icra edilmektedir. Özellikle yenilikçi, çağdaş yaklaşımlarla uygulanan tezhiplerde, farklı disiplinler ile birlikte hikâyesi olan örnekler sıkça görülmektedir. Üniversitelerin Geleneksel Türk Sanatları Bölümlerinde, çeşitli vakıf, kurum ve özel atölyelerde klasik tarzın yanı sıra, serbest tasarım ve çağdaş tezhip anlayışı doğrultusunda tezhip eğitimi verilmektedir.