Natalya Viktorovna Polosmak’ın kazı, araştırma ve incelemelerinin Türk sanatı tarihi açısından değerlendirilmesi

Abstract

Rus arkeolog Natalya Viktorovna Polosmak, Rusya Bilimler Akademisi'nin Sibirya Bölümü'nde görevli olup çalışma hayatı Sibirya'nın Baraba bölgesindeki arkeolojik araştırmaların incelenmesiyle başlamıştır denilebilir. Öncelikle belirtilmelidir ki, çoğu Rus ve yabancı araştırmacılarda olduğu gibi N.V. Polosmak da tarihin en erken devirlerinden itibaren Orta ve İç Asya bölgelerine Hint-İran kavimlerinin yayılım gösterdiği tarih tezini doğru kabul ederek, çalışmalarını bu teori üzerinde şekillendirmiştir. Böylece onda Erken Demir Çağı boyunca Hint-İran kavimleri bölgede yaşarken Hunlar ve daha sonra Türklerin –ki bunların birbirinden ayrı kavimler olduğu eğilimi görülür- bölgeye bahsedilen Hint-İran kavimlerinden sonra, onların vatanlarını istila ederek geldikleri görüşü hâkimdir. N.V. Polosmak'ın çalışmaları Sibirya'da Erken Demir Çağı ve Göktürk Devri'ni, Moğolistan bölgesinde ise Hun devrini aydınlatması açısından oldukça önemlidir. Bu tezin çalışılmasının amacı ise farklı bir tarih tezinden –Orta ve İç Asya'nın tarihin ilk devirlerinden itibaren Türk kavimlerinin yayıldıkları ve geliştikleri bölgeler olduğu ve arkeolojik anıtların da onlara ait veya onlarla ilişkili olması gerektiği düşüncesinden- kaynaklanmaktadır. Tezin birinci bölümünde N.V. Polosmak'ın hayatı ve çalışmaları, çalıştığı bölgelerin tarihi ve coğrafyasına kısaca göz atılmıştır. Tezin ikinci bölümünde N.V. Polosmak'a ait çalışmaların analizi yer almaktadır. N.V. Polosmak'ın önemli gelişmeler sağladığı ve adından söz ettirdiği çalışmalar Ak-Alaha ve Kuturguntas Mezarlık kazıları ve daha sonra Noin-Ula Mezarlığı kazıları olmuştur. Zira bu mezarlıklardaki kurganlar içerisinde, Ak-Alaha-3 Mezarlığı 1 no.lu kurganda cesedi kısmen tahrip olmuş bir kadın mumyası (Dünya basınında "Ukok'un Prensesi" olarak bilinen bu mumya, Altay Türkleri tarafından "Oçi Bala" olarak adlandırılmaktadır.) keşfedilmiştir. Erken Demir Çağı'na ait ve araştırmacı tarafından Pazırık Kültürü'ne atfedilen bu kurganların içerisine sızan suların donması neticesinde günümüze kadar sağlam kalabilen bazı organik, bunun yanı sıra inorganik materyaller tespit edilmiştir. Ele geçen bu malzemeler kurganların mimari özellikleri ve cesetlerin durumları da dahil olmak üzere (madeni, ağaç, tekstil, keramik ve diğer materyaller olarak) sınıflandırılarak tezimizin ikinci bölümünde incelenmiştir. N.V. Polosmak, kendisinin ilk çalışmaları sayılabilecek, Erken Demir Çağı'na tarihlenen ve Baraba bölgesinde bulunan arkeolojik anıtları farklı kültürlere ait saymaktadır. Bu kültürlerin yukarıda belirtilen ve temel aldığımız tarih anlayışına göre proto-Türkler veya Hunlarla ilişkili olması kuvvetle muhtemeldir. N.V. Polosmak'ın Baraba hakkında bir diğer önemli çalışma konusu ise bahsi geçen bölgenin Göktürk Devri arkeolojisidir. Bu bakımdan araştırmacının Baraba bölgesi yerleşim yerleri, mezar anıtları ve definleri hakkında kaleme aldığı çalışmalar da ikinci bölümde ele alınmıştır. N.V. Polosmak'ın son yıllarda ilgilendiği konu, Moğolistan'daki Noin-Ula Kurganlarıdır. Hunlara ait bu kurganlar N.V. Polosmak'ın çalışmalarına dayanarak yukarıda verilen sınıflandırma bilgilerine göre, tezin ikinci bölümünde yer bulmuştur. Tezimizin üçüncü bölümü "Değerlendirme" başlığı ile açılmış olup bu bölümde, İslam öncesi Türk Sanatı, üslupları ve etkin olduğu alanları özet olarak anlatıldıktan sonra, N.V. Polosmak'ın çalışmalarının Türk Sanatı açısından önemi vurgulanmıştır. Erken Demir Çağı, Göktürk veya Hun Devirlerine tarihlenen yerleşim yeri ve mezar anıtları, bu anıtlarda bulunan malzemeler tezin ikinci bölümündeki sınıflandırmaya göre açılan başlıklarda değerlendirilmiştir. Bu bölümde, ikinci bölümde incelenen materyallerin Türklere ait veya onlarla ilişkili başka mezar anıtları ve materyallerle benzerliklerine, bu materyallerin Türklerde oluşturduğu anlam, sembolizm ve geleneklerine değinilmiştir. Dördüncü bölüm olan "Sonuç" kısmında ise önceki bölümlerde incelenen ve değerlendirilen, N.V. Polosmak'ın ortaya koyduğu çalışmaların Türk Sanatı açısından önemine vurgu yapılmıştır. Tezin sonunda "Kaynaklarla" birlikte bazı coğrafi bölgelerin kesin sınırlarının tartışmalı olmasından ve bazı terminolojik kelimelerin daha iyi anlaşılabilmesi için "Sözlükçe"ye yer verilmiştir.