Batı Anadolu Beylikleri mimarisinde tipolojiye bağlı süsleme tasarımları

Abstract

Batı Anadolu Beylikleri Mimarisi'nde Tipolojiye Bağlı Süsleme Programları konulu tez çalışmasında, daha önce bu konuda kapsamlı bir çalışma olmaması çıkış noktası olmuştur. Bölge ve dönem ile ilgili yapılan çalışmalar, beylik monografisi şeklinde yapılmış, çalışma konuları tek beylikle ( Aydınoğulları Devri Mimarisi, Menteşeoğulları Mimarisi) veya tek konu ile (ahşap süsleme, taş süsleme) sınırlı tutulmuştur. Bu çalışmada, yapı bütünlüğü içinde mimariye bağlı tüm bezeme elemanları toplu bir biçimde ele alınmıştır. Daha önce bu bölge ve dönemi inceleyen çalışmalar döneme; bir konu veya mekân felsefesi boyutunda bakar, bunu yaparken Batı Anadolu Beyliklerinin mimarisini tanıtmak, yorumlamak yerine Batı Anadolu Beyliklerinin tarihçelerini ağırlıklı olarak verirler. Bu yayınlardan bazıları da tartışma getiren konulardan oluşmuştur. Yapıların kimliği konusunda tartışılan tüm bu çalışmalar Batı Anadolu Beylikler mimarisi için son derece sınırlı kalmaktadır. Ancak Batı Anadolu Beyliklerinin ortaya koyduğu mimari varlıklar, Doğu ve Orta Anadolu Beyliklerinin ortaya koyduğu mimari varlıklardan farklı olarak kaynağını Anadolu Selçuklu mimarisinden almakla beraber, farklı bir kültür ve mimarinin bulunduğu topraklarda ortaya çıkmış olduğundan, başta cami mimarisi olmak üzere; camiye bağlı işlevsel yapılarda farklı plan ve üst örtü yorumları ortaya koymuş, dolayısıyla da çeşitlilik gösteren yapılar meydana çıkmıştır. Batı Anadolu Beylikleri'nin mimari kültür bütünlüğüne ve sanatına bakıldığında, Güneydoğu Anadolu ve Suriye bölgelerinden gelen sanatçıların varlığı, yapılardaki süsleme ve mimari üslup izlerinden anlaşılmaktadır. Bu şekilde ortaya çıkan eserlerde, Ortadoğu Türk mimarisinden alınan etkileri takip etmek mümkün olmaktadır. Bu etkiler, planlama, cephe kuruluşu ve özellikle süsleme unsurlarına kadar uzanmaktadır. Batı Anadolu Beylikleri içinde yer alan, Güney Marmara'ya yerleşen ve hızla gelişen Osmanlı Beyliği de içinde bulunduğu, daha önce sözü edilen özellikleri bünyesinde taşır. Osmanlı Beyliğinin büyüme şansını yakalayamayan Batı Anadolu Beylikleri, Osmanlı Mimarisi' nin gelişme sürecine tesirleri açıkça görülen beyliklerdir. Bu durumu, mimar ve sanatçı alışverişlerinde de takip etmek mümkündür. Birgi Ulu Camii (1312) minberini yapan ustanın, 24 yıl sonra Bursa Ulu Camii( 1336) minberini yapması buna önemli bir örnektir. Batı Anadolu Beyliklerinden günümüze ulaşabilen ve kaynaklarda varlığı bilinen mimari eserlerin, her beylik için her türünün varlığından söz edilemez. Batı Anadolu Beyliklerinin diğer Anadolu Beylikleri gibi kısa ömürlü olmaları yanı sıra, ancak belirli ekonomik koşullarla ayakta durabilmektedirler. 1402 Timur istilasını yaşamışlar, her ne kadar Timur bazı beyliklere beyliklerini iade ettiyse de Anadolu'nun istilaya uğramış olması, Batı Anadolu Beyliklerini Osmanlı devletinin sağladığı iyi koşullardan uzaklaştırmıştır. Timur'un çekilmesinden sonra ise, bu Beylikler birer birer Osmanlı yönetimine girmişler ve Osmanlının tayin ettiği valiler tarafından yönetilmişlerdir. Yapılan bu çalışmada; kaynaklardan tespit edilen tüm eserler yerinde görülerek, özgün süsleme programına sahip olanlar saptanmış ve çalışmaya dahil edilmiştir. Bu çalışma, bir kaynak araştırması olmaktan ziyade, eserlerin yerinde tespiti ve gözleme dayalıdır. Kaynaklardan, eserlerin tespiti, tarihlendirilmesi ve onarımları söz konusu olduğunda yararlanılmıştır. Kullanılan tüm fotoğraflar bu çalışma için yerinde çekilmiştir. Çalışma kapsamında olmayan, fakat değerlendirmede adı geçen eserlerin fotoğrafları kullanılmamış, ulaşılabilecek kaynak referansları verilmiştir. Konunun sınırlarının belirlenmesinde malzeme ve süslemenin özgünlüğü belirleyici olmuştur. Yapıda, yenilendiği saptanan mimari elemanlar değerlendirme dışı bırakılmıştır. Yapılar değerlendirilirken, Batı Anadolu Beylikleri döneminden günümüze sağlam durumda hamam yapısı gelmediği için hamamlar konu dışında tutulmuştur. Günümüze sağlam gelen, ancak hiçbir süsleme elemanı içermeyen yapılar aynı yol izlenerek katalog dışı tutulmuştur. Batı Anadolu Beylikleri yapısı olduğu kitabesi vasıtasıyla tespit edilen, fakat günümüze harap halde gelen yapıları çalışmaya dahil etmek, konunun özünden uzaklaşmak olacağı için bundan özellikle kaçınılmıştır. Batı Anadolu Beylikler Mimarisinde Süsleme Programları başlıklı çalışmada, Batı Anadolu Beylikleri eserlerinden günümüze ulaşabilen örnekler incelenerek, süsleme programının nasıl gerçekleştirildiği ortaya konulmaya çalışılan bu çalışmanın içeriğinde adı geçen beş beylikten Güney Marmara bölgesinde beylik dönemi yapılaşmasına başlayan Osmanlı Beyliği, daha sonraki Osmanlı mimarisinin gelişme süreci bütünlüğünde bir başlangıç ve temel oluşturduğundan konu dışı bırakılmış, ancak Erken Osmanlı Dönemi Mimarisi, Batı Anadolu Beylikleri Mimarisi ile hem mimari mekânlar şeklinde yani planlama açıcından örtüşmesi, hem de süsleme etkinliği açısından örtüşen durumu nedeniyle bir karşılaştırma ve etki çerçevesinde konu bütünlüğü içerisinde değerlendirmede yer almıştır.