Gözetim toplumu ve toplumsal meşruiyet

Abstract

Çalışmanın temel amacı, günümüz gözetiminin toplumsal meşruiyetinin nedenlerinedayanarak gözetime direnişin neden sınırlandığını irdelemektir. Gözetim toplumununincelenmesi, teknoloji ve toplum arasındaki etkileşime dayalı olduğu için, öncelikli olarakyeni enformasyon teknolojileriyle ilgili yaklaşımlar ele alınmıştır. Yeni enformasyonteknolojilerinin hayatımızın her alanına girdiği günümüzde, teknolojiyle ilişkilerimiz dahakeskin ayrımlarla ifade edilebilmektedir. Bu ayrımlar, ya teknoloji aşığı ya da teknolojidüşmanlığını yansıtan görüşler şeklindedir. Teknoloji ve toplum arasındaki bu ilişki, doğalolarak, artık yeni enformasyon teknolojilerine dayalı olarak gerçekleşen gözetimle ilgiligörüşleri de etkilemektedir. Bireyler için enformasyon teknolojilerinin vaatlerinin,tehditlerinden daha fazla önem taşıdığı anlaşılmaktadır. Ayrıca teknolojinin kullanım değerineve amacına göre teknolojinin biçimleneceğine inanmak, aynı zamanda günümüz gözetimaraçlarının şu anda sahip olduğu ikili yapısının da temelini oluşturmaktadır. Bu ikili yapıdagözetimin pozitif ve üretici yönlerinin ağır basması, bireylerin gözetimin negatif yönlerinigörmesine engel olmaktadır. Bireylerin, günümüz gözetim araçlarına karşı geliştirdikleritutum dahilinde, ?korunma? ya da ?korunmama? ikileminde kaldıkları anlaşılmaktadır.Çalışma iki ana bölümden oluşmaktadır: Birinci bölümde, yukarda değindiğimiz toplum veteknoloji arasındaki ilişki ve bu ilişkinin biçimlendirdiği gözetim kavramının boyutlarıincelenmiştir. Sanayi toplumundan enformasyon toplumuna doğru değişen sosyal yapı içindedeğişen toplum dinamiklerine yer verilmiştir. Ayrıca bu toplum dinamiklerinin oluşmasındaetkili olan enformasyon teknolojilerinin vaat ve tehditleri bu bölüm içinde ele alınan başlıcakonulardır. Özellikle teknoloji ve toplum arasındaki ilişkinin biçimlenmesi konusundateknoloji aşığı söylemler ya da teknoloji düşmanlığını yansıtan görüşlerin tehlikeleribelirtilerek, teknolojinin aslında bir güç olduğuna dikkat çekilmiştir. Bu bağlamda,teknolojinin toplumsal süreçlerdeki dönüştürücü etkisi detaylı olarak ele alınmıştır.Tarihselliği içinde baktığımızda gözetim, özellikle iktidarların gücünü koruma amacınahizmet ederken, kapitalist sistem tarafından ekonomik bir değer üretme amacına uygun olarakyeni enformasyon teknolojilerine dayalı olarak yeniden üretilmektedir. Bu yeniden üretim,yeni enformasyon teknolojilerinin gücüyle birleşince, gözetim artık sadece kapitalist üretimsürecini veya bürokratik örgütlerin işlerinin devamını sağlayan bir kavram olarakalgılanmamaktadır. Gözetimin algılanma şeklini birçok parametre değiştirmiştir; oluşan korkukültürü ve bu gözetimi sağlayan araçların aynı zamanda gündelik hayatın vazgeçilmez öğeleriolarak görülmesi, bu parametrelerin başında gelmektedir. Gözetim kavramının değişen buboyutlarını incelemek amacıyla çalışma kapsamında, gözetimin tarihselliği içinde günümüzgözetimiyle ilgili olarak yapılan incelemeler, özellikle de George Orwell'in ?Büyük Birader?adlı eseri ve Bentham'ın Panoptikon hapishane planının öne çıktığı çalışmaları, bu bölümiçinde incelenmiştir. Ayrıca Foucault'nun bize ulaştırdığı Panoptikon fikrinin günümüzgözetimini açıklamak için yeterli bir yaklaşım olup olmadığı irdelenmiştir. Buna ek olarak,gözetimin dijitalleşen yapısının toplumsal pratikler üzerindeki etkisi araştırma kapsamında elealınan konular arasındadır.Günümüz gözetim teknolojileriyle bireyler her gün, kullandıkları enformasyon teknolojileriaracılığıyla gözetime maruz kalmaktadır. Her gün bireylerin verilerinin toplanmasını,depolanmasını, dağıtılmasını ve en önemlisi de bu verilerin eşleşme yöntemi sayesindesınıflandırılmasını sağlayan şey, bilgisayar teknolojisinin gücüdür. Bu bağlamda,çalışmamızda günümüz gözetim teknolojileri içinde bilgisayar teknolojisi ayrıntılı olarak elealınmaktadır. Bilgisayar ağları aracılığıyla bireylerin sosyal ve iş yaşamları içindekiverilerinin izlenmesi, pazar sisteminin gücünü artırırken, ayrıca bireylerin özel ve kamusalalandaki sosyal ve iş ilişkilerinin takibini de olanaklı hale getirmiştir. Bilgisayar teknolojisininbireylerin ve toplumların dinamiklerinde yarattığı değişikliklerin yanında bu özelliklerindendolayı gözetim aracı olarak bilgisayar teknolojisi incelenmiştir.Günümüz gözetim teknolojileri ile ilgili olarak en çok tartışılan konu, gözetimin etkisiningenişleyerek bireylerin özel yaşam alanını istila etmesidir. Mahremiyet, toplumdan toplumadeğişen bir kavram olmasına rağmen, bağlı olduğu kamusal ve özel alan arasındaki ayrım,bireylerin bu konudaki hassasiyetlerini oluşturmaktadır. Bununla birlikte bireyler, bir yandakişisel bilgileri ya da mahremiyetleriyle ilgili bir kaygı yaşarken, diğer yandan da kişiselbilgilerinin gönüllü dağıtıcısı haline gelmişlerdir. Bu bağlamda yeni gözetim teknolojileriylebirlikte değişen mahremiyet sorunu irdelenmiştir. Yeni gözetim teknolojileriyle bireylerin kişisel hayatlarına ait veriler, her gün pazar ekonomisinin bir parçası olmakta ve devlet aygıtının veri depolarında toplanmaktadır.Bununla birlikte, bireylerin kişisel alanlarına ait hassasiyetleri bireyleri bu konuda bir önlemalma yönünde harekete geçirmemiştir. Bu bağlamda bu çalışma kapsamında, günümüzgözetiminin gücünü oluşturan gözetimin toplumsal meşruiyet kaynakları irdelenmiştir. Ayrıcabu meşruiyet kaynaklarına rağmen gözetimin geleceğine yönelik senaryolar araştırılmıştır.Çalışma kapsamında, günümüz gözetiminin toplumsal meşruiyetinin nedenlerine dayanarak,gözetime direnişin neden sınırlandığıyla ilgili öne sürülen kavramların geçerliliğini test etmekamacıyla bir de alan araştırması yapılmıştır. Söz konusu alan araştırmasında elde edilensonuçlar, gözetimin toplumsal meşruiyeti konusunda daha önce yapılmış olan çalışmalarda ulaşılan bulguları desteklemektedir. Buna göre gözetimin toplumsal meşruiyeti, öncelikle yeni enformasyon teknolojilerinin gündelik hayat içindeki kolaylaştırıcı rolüne ve yaratılan korkukültürü içinde bu araçların güvenliği sağlayabilmesine bağlıdır. Bireyler, bu araçlar sayesindekendilerini hem ekonomik hem de fiziksel olarak korumak ve kendilerinden uzakta olanlarıkollamak gibi saiklerle de gözetim yapmakta sakınca görmezler. Bir sonraki kurban olmamakaygısı, kişileri gözetim araçlarının farkında olarak yaşamaya itmektedir. Bunun yanındainanç sistemiyle aktarılan, Allah'ın her şeyi bildiği ve gördüğü inancı, kişilerin her zaman enbüyük gözetimcinin varlığına zaten alışkın olduklarının bir göstergesi olabilecektir. Bu nedenlerin yanında, gözetim konusunda öne çıkan karşıtlıklardan biri, kişilerin kendimahremiyetlerini korumak için gösterdikleri hassasiyetlerini, başkalarının mahremiyeti için göstermek bir yana, bu sanal teşhirin seyircisi olmak için içten içe bir istek de duymalarıdır. Ayrıca alan araştırması, günümüz toplumlarında bireylerin, gözetimin geleceğine yönelik beklentilerini, özellikle bilim kurgu dünyasından yansıyan görüşlerin biçimlendirdiğini ortaya koyarken, gözetimin geleceğiyle ilgili bir öğrenilmiş çaresizlik duygusunun hakimiyeti de irdelenmiştir.