Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türk romanında ölüm (1872-1923)

Abstract

Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türk romanında (1872-1923) ölüm kavramına, yazarların ve roman kişilerinin nasıl baktığını ortaya çıkarmayı amaçlayan bu çalışmada pek çok farklı görüş bir aradadır. İncelenen romanlarda İslam dininin ve bu dinin yarattığı kültürün etkileri açıkça görülür. Bu bakış açısıyla ölümün bir son değil asıl hayatın başlangıcı olduğu düşüncesi pek çok romanda işlenmiştir. Ölümün bir son olmadığını düşünen roman kişileri olduğu gibi öte dünyaya inanamayan ve ölüm karşısında dehşete kapılan roman kişileri de vardır. Bunların yanı sıra yazarlar ve roman kişileri ölümün deneyimlenemez ve bilinemez olduğu konusunda birleşir. Tanzimat döneminde yazılan ilk örneklerde, idealize edilen roman kişileri, çoğu konuda yazarın düşüncelerini aktarmaktadır. İntihar, bazı yazarların okura ibret vermek amacıyla kullandığı bir ölüm yöntemidir. İslamî düşüncenin de etkisiyle intihar etmenin yanlış bir eylem ve âcizlik olduğu anlatılmıştır. Tanzimat döneminin bazı romanlarında ve Servet-i Fünûn dönemi romanlarında intiharın, bireyleşme yolunda atılan bir adım, kaçış, hürriyet anlamlarına geldiği de görülmüştür. Cinayet söz konusu edildiğinde, roman kişileri, intikam almak için hareket ettiğinden bunun günah olduğu üzerine çok fazla yorum yapılmamıştır. İntikam fikriyle yola çıkmak ve cinayet işlemek, entrikayı sağlamak için kullanılmış ve romana heyecan dozu yüksek bir akış sağlamıştır. Romanlarda şehitlik, yüce bir duygu olarak aktarılmıştır. Bu algı, Milli edebiyat dönemi romanlarında çok daha yoğun bir şekilde işlenmiştir. Romanlarda ölümler hastalık yoluyla gerçekleştiğinde ise, bu daha çok kurguyu toparlamak içindir. Salgın hastalıkların yaşandığı dönemlerde, bu tür âfetlerin romanlara da yansıtılması dikkat çekicidir. Bunlarla beraber bazı romanlarda ölümün ne şekilde yaşandığının değil nasıl yaşandığının üzerinde daha çok durulmuştur. 1872'den 1923'e kadar yazılan romanlarda ölümün, her yazar ve roman kişisi için farklı şekillerde yaşandığı görülmüştür. İslamî bakış açısının hâkim olduğu romanlardan başka az sayıda da olsa ölümü, varoluşsal bir problem olarak ele alanlar olmuştur. Ölüm ve ölüm sonrasına ait bilgiye sahip olanlar, ölümün bilinemez ve deneyimlenemez olduğunu düşünenler, ölüme varoluş problemi olarak yaklaşanlar belirlenmiş ve belli noktalarda bir araya getirilmiştir.