Kentsel morfolojide 'kalıcılık kuramı' : Arcadius Forumu'nun izlerinin okunması

Abstract

Arcadius Forumu, Bizans Dönemi'nde, Mese üzerinde yer alan en önemli meydanlardan biridir. Bu Forum Bizans Dönemi'nden günümüze oldukça büyük bir değişime uğramıştır. Osmanlı Dönemi'nde Avrat Pazarı olarak kullanılmış, bir süre pazar olarak da olsa meydansı bir işlev üstlenmiştir. Fakat bu bölgenin şehir merkezinden ve ticari alanlardan uzakta kalması, ayrıca onu besleyen Theodosius Limanı ve Davutpaşa İskelesi'nin işlevini yitirmesi bu bölgenin eski önemini kaybetmesine neden olmuştur. Bunun sonucunda Arcadius Forumu'ndan geriye kalan kentsel boşluk ve sütunu yerleşim dokusunun içinde kalmaya başlamıştır. Forumun sütununa ait kaide şu anda Cerrahpaşa adlı semtte, dik bir yamacın sonundaki düz alanda, konut dokusunun arasında sıkışmış halde Haseki Kadın Sokağı'ndadır. Kendisine ait başka bir maddi veri bulunmamaktadır. Maddi verilerin bu kadar yetersiz olduğu ve konutlarla dolu olan bir bölgede, arkeoloji biliminin uyguladığı metotları kullanmak imkansızlaşmıştır. Bunun için başka bir yöntem bulunmak istenmiştir. Kalıcılık kuramı tarihsel süreçte dönemlerin birbirine bağlı olduğunu, bu yüzden de kentteki herhangi bir öge yok olsa bile, izleriyle varlığını sürdürebileceğini savunmaktadır. Yani geçmişin bugünde yaşadığını ve gelecekte de yaşayacağını söylemektedir. Sonuç değil süreç odaklı bu kuramda, mimari bir ürün inşa edildiğinde artık fiziksel bağlamın bir parçası olmakta ve etrafındaki ve sonradan üzerine yapılacak olan yerleşimin biçimlenmesini etkilemektedir. Birinci bölümde amaç, hipotez, kapsam, yöntem ve literatür taraması anlatıldıktan sonra, ikinci bölümde kuramsal zemin olarak kalıcılık kuramından bahsedilmiştir. Öncelikle bu kuramın öncülerinden bahsedilmiş, tarih içindeki gelişimi ve mimariye yansımaları anlatılmıştır. Sonrasında bu kuramla ilgili somut çalışmalar araştırılmış ve bu veriler tezin metodunu oluşturmakta kullanılmıştır. Bu bağlamda morfoloji biliminden, özellikle itaat nosyonundan yararlanılmıştır. Üçüncü bölümde, Arcadius Forumu üzerinde derinleşmeden önce bu yapıya öncülük eden biçimsel modeller incelenmiş ve fiziksel bağlamı yani İstanbul'un morfogenetik yapısı ve forumla ilişkisi analiz edilmiştir. Öncelikle dünya üzerindeki diğer forum örneklerine bakılmış ve forumun kent düzeni içerisindeki yerinden bahsedilmiştir. Daha sonra İstanbul'un Bizans Dönemi ve Osmanlı Dönemi'nde belirli bir karakteristik kent dokusuna sahip olup olmadığı, karşılaştırılarak incelenmiştir. Dördüncü bölümde öncelikle, Arcadius Forumu'nun İstanbul'daki konumundan, tarihsel sürecinden bahsedilmiş ve günümüzdeki durumu analiz edilmiştir. Sonrasında forumun sınırlarını bulmaya yönelik çift yönlü kent okuması gerçekleşmiştir. İlk aşamada, Osmanlı Dönemi ve günümüz haritalarından yararlanarak alan analizi yapılmıştır. Bu analizler zaman zaman gravürlerle desteklenmiştir. Kalıcılık kuramı çerçevesinden bakıldığında, Arcadius Forumu'nun da süreç içerisinde yok olduktan sonra, sınırlarıyla belirlediği boşluğun biçiminin, sonradan üzerine ve çevresine inşa edilen konut dokusunun biçimini etkilediği düşünülebilir. Forumun sınırlarını bulabilmek için günümüzdeki bu izler morfolojik analizlerle ve itaat nosyonu yardımıyla okunmaya çalışılmıştır. İkinci aşamada ise forumun işlevsel özelliklerinden ve biçimsel modellerinden yola çıkarak, bir önceki aşamada ortaya çıkarılan alandaki izlerle örtüştürülmüştür. Beşinci bölümde, yapılan analizler değerlendirilmiş ve Arcadius Forumu'na ait spekülatif bir restitüsyon çalışması yapılmıştır.