Sürdürülebilir davranış için tasarımda kullanıcı güdüleri : hane içi mutfak eylemleri üzerine bir vaka çalışması

Abstract

Günümüzde doğal kaynakların tükenmesi, aşırı tüketim sonucunda canlı türlerinin yok olması, çevresel problemlerin artması hem dünya hem de insanlık için yeni çözüm arayışlarını zorunlu kılmıştır. Bu noktada sürdürülebilir tasarım ise, çevresel, ekonomik ve sosyal kaygıları barındıran aynı zamanda ürün yaşam döngüsüne dikkat çeken bir yaklaşım olarak karşımıza çıkmaktadır. Otuz yılı aşkın süredir üzerinde çalışılmakta olan sürdürülebilir tasarım kapsamında, yeni ürün geliştirme ve geliştirilen ürünlerde farklılık amaçlanmış olsa dahi bazı durumlarda kaynak kullanımının azalması söz konusu olurken bazı durumlarda artış görülmüştür. Dolayısıyla ürün kadar ürünün tasarımı da önem kazanmış, tasarımcı kritik bir aktör haline gelmiştir. Ürün tasarımcısı kaynak kullanımı konusunda "sürdürülebilir tasarım" ile güçlü bir ilişki kurarken, kullanıcının alışkanlıkları ve hassasiyetleri aynı zamanda "davranış değişimi" üzerinde etken bir rol oynamaktadır. Türk popülasyonu açısından kültürel ve toplumsal eylemlerin bir bütün olarak ele alındığı mutfak, kaynak tüketiminin ve endüstriyel ürün kullanımlarının sıklıkla gerçekleştiği; "alışveriş, planlama, hazırlama, beslenme, depolama, dönüştürme, değerlendirme, temizleme, elden çıkarma, çöpe atma" vb. bir çok pratiği ve uygulamayı içinde barındıran bir mekandır. Dolayısıyla bu hareketlilik ve enerji değişimi mutfakta pek çok kaynak, ham maddenin sınırı belli olmadan harcanmasına sebep olmaktadır. Bu bağlamda bu çalışma günlük kullanıma ve rutinlere sahne olan, kaynak tüketiminin ve endüstriyel ürün kullanımının fazla olduğu mutfak ortamına odaklanmış, dolayısıyla davranış değişimi için bir araştırma zemini olarak ele almıştır. Bu sebeple araştırmanın özü, sürdürülemez hane içi mutfak davranışları problemini iyileştirmek için birçok sürdürülebilir tasarım yaklaşımının uygulandığı, ancak çabaların kullanıcı davranışlarında hala yeterince etkili olmadığı gözlemidir. Mutfak eylemleri konusu üzerine bireylerin soyut olarak, değer, alışkanlık ve hassasiyet gibi özelliklerine; somut olarak davranışları, mekan-eşya kullanımı gibi faktörlere odaklanılmıştır. Literatür araştırmasında davranış ve gündelik eylemler arasındaki ilişki, öncelikle sosyolojik ve psikolojik teoriler zemininde incelenmiştir. Sürdürülebilirliği özetlemek amacıyla kronolojik olarak kısaca bilgisi verilmiş; ardından bireylerdeki davranış değişkenleri ve teorileri çevre yanlısı davranış başlığı altında açıklanmıştır. Devamında ele alınan gıda ve mutfak konusunun Türkiye ve Dünya'da durumu özetlenerek, çalışmanın gerekçeleri sıralanmıştır. Türkiye'de hane içi mutfak eylemlerinin kısmi olarak değerlendirmelerine daha sık rastlandığı ancak araştırmalarda konunun bütüncül olarak ele alınmadığı fark edilmiştir. Vaka çalışmasında katılımcılar teorik bilgi bağlamında gruplanarak çalışmaya dahil edilmiştir. Çalışmanın teorik bilgiye bağlı örneklemlendirilmesinin amacı, farkındalık ve bilgi durumunun katılımcı davranışlarına etkisini analiz etmek, sürdürülebilir davranış hassasiyetlerinin ne kadarının performansa dönüştüğü hakkında toplumsal bir öngörü kazanmaktır. Yöntem olarak ilk aşamada nicel ve nitel veri toplanabilmesi amacıyla anket çalışması tercih edilmiştir. Mutfak eylemleri altında yatan hassasiyet ve davranış kodlarıysa, nitel araştırmada sıklıkla tercih edilen yöntemlerden biri olan yarı yapılandırılmış görüşme yöntemiyle etüt edilmiştir. Çalışmada sözel yöntemlerin kullanılması katılımcıların yorum ve davranışlarının derinlemesine öğrenilmesine yardımcı olmuştur. Görüşmeler tematik analiz yöntemi kullanılarak kodlanmış; kodlar alt küme ve kümelere ulaşmıştır. Bulgular sonucunda mutfaklarda sürdürülebilir davranışı etkileyen üç adet temaya ulaşılmıştır. Teşhis edilen temalar hane içi mutfak davranışlarının sürdürülebilirliğini teşvik edecek olan olanakları barındırmaktadır. Özetle bu tezde toplumsal olarak "Hane içi mutfak alanında sürdürülemez davranışlar nelerdir?" sorusu yanıtlanarak, sürdürülebilir davranışın teşvikini etkileyen faktörlerin görünürlüğü bir rehber niteliğinde tasarımcıya sunulmaktadır. Sürdürülebilir davranış konusundaki anlaşılırlığı kolaylaştırmayı ve gündelik hane içi mutfak eylemlerinin altında yatan kullanıcı hassasiyet ve davranış kodlarını işaret etmeyi amaçlamıştır. Sonuç bölümünde hane içi mutfak eylem ve kodları üzerinden sürdürülebilir tasarım için fırsatlar ve bariyerler kısaca yorumlanmıştır. Kullanıcıyı etkileyen faktörlerden hassasiyetlerin teorik bilgiye bağlı olmaksızın yalnızca fikir ve bilgi aşamasında kaldığında kullanıcıya "sürdürülebilir davranış" bağlamında yetersiz hissettirdiği, bu nedenle kullanıcıların hassasiyetlerini uygulayabilecekleri araç, mekan ve çalışmalara ihtiyaç duyduğu bu çalışma için önemli bir çıkarımdır. Sürdürülebilir davranışı güdüleyen faktörler farklı eylemler için de geleceğe yönelik potansiyelleri ortaya çıkarabilir.