Mimari tasarım ve planlamalar için çevre etki değerlendirme model önerisi : Heybeliada örneği

Abstract

Dünyada ekonomik büyümenin kontrolsüz artışı ile hızlanan ekolojik yıkım, 1960'lı yıllarda gerçekleşen çevre felaketleri ile birlikte kamuoyunda görünür hale gelmeye başlamıştır. Bu yıllardan itibaren giderek daha fazla gündeme gelmeye başlayan hava kirliliği, biyoçeşitlilik kaybı, nesli tükenen türlerin sayısındaki artış, orman alanlarının azalması, okyanusların kirlenmesi, nükleer kazalar, kimyasal atıkla ve kentleşmenin çevresel etkileri gibi sorunlar hükümetleri çevre felaketlerini önlemek ve ekonomik kalkınmayı sürdürmek için yeni "çevre politikaları" üretmeye zorlamıştır. Bu çevre politikalarından biri de dünyada farklı devletler tarafından değişik biçimlerde kullanılan Çevre Etki Değerlendirme (ÇED) uygulamasıdır. ÇED halen uygulama projelerinin ekolojik etkilerinin tespiti ve bu etkilerin hafifletilmesi amacıyla yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. ÇED raporları uygulaması dünyada olduğu gibi Türkiye'de de bugüne kadar genellikle kamunun ya da özel şirket ve konsorsiyumların yürüttüğü büyük çaplı projeler için kullanılmıştır. Ancak ÇED kriter ve yöntemleri ile daha küçük ölçekteki mimari projeler arasındaki ilişki bugüne kadar ayrıntılı bir şekilde incelenmiş değildir. ÇED kriter ve yöntemlerinin değişik proje ölçeklerinde kullanılabilirliği örnek olay ve mekanlar ölçeğinde test edilmiş değildir. Bu nedenle yürüttüğümüz çalışma öncelikle ÇED deneyiminin kapsamının genişletilmesi, mimari proje ölçeğine indirilmesi ve ekosistemin korunması için gerektiğinde "bina" ve "proje" ölçeğine kadar inilerek araştırılması gerektiği düşüncesinden hareket etmektedir. ÇED uygulamalarının alan araştırma yöntemlerinden yararlanarak, mimari çevrenin doğaya etkisinin gözlemlenmesini bir model kurgusu içinde ele aldığımız bu çalışmada, mimaride proje bazlı ekolojik analizler için de bir altlık yaratmak hedeflenmektedir. Bu tez çalışması ÇED araştırmalarıyla mekânsal kullanımlar arasındaki ilişkiyi Mimari Tasarım ve Planlamalar İçin Çevre Etki Değerlendirme Modeli (MÇED) olarak kurmakta ve Heybeliada Mahallesi ölçeğinde bir örnek vaka-mekân analizi çerçevesinde sunmaktadır. Elde edilen modelin ve bulguların gelecekte oluşacak projeler için, mimari tasarımın konusunu belirleyecek kararlar haline gelmesi amaçlanmaktadır. Çevresel etkileri yoğun kamusal alanlar için alınan MÇED Mimari Tasarım Kararları yerel halk ile yerel yönetimler arasında bir tartışma zemini oluşturacağı düşünülmektedir. Tezin giriş bölümü çalışmanın amaç ve kapsamını ele almakta, ikinci bölümde Çevre Etki Değerlendirme tanımı, raporların gerekliliği, tarihçesi ve dünya örneklerinin incelenmesi yapılmaktadır. Bu bölümde yapılan araştırmalar sonucunda model kurgusu, ÇED uygulamalarının limitlerinin kaldırılması, ÇED uygulanması gereken alanların ekolojik varlığı yüksek alanlarda uygulanması, mimari tasarım ölçeğinde çevresel etki analizlerinin yapılması gibi sonuçlara ulaşılmıştır. Tezin üçüncü bölümünde mevcut ÇED uygulamalarından yapılan çıkarımlarla mimarlık-doğa ilişkisinin nasıl ele alındığı anlatılmakta ve mimari çevre-doğal çevre ilişkisine dair uygulanabilir bir MÇED Modeli kurulmaktadır. MÇED modeli, doğal çevrede yapılaşmış veya yapılaşma tehdidi altındaki alanlarda mekânsal kullanımların doğal çevreye etkisini araştırmaktadır. Model kurgusu, bu alanlarda yapılaşmanın yasak olduğu gerekçesiyle mimari çevreye ve mekânsal kullanıma odaklanmaktadır. MÇED kıyı, orman, doğal sit alanları, kentsel sit alanları, akarsu ve göllerin bulunduğu alanlarda uygulandığı gibi plajlar, mesire alanları, tabiat parklar gibi proje türlerinde de uygulanmaktadır. MÇED uygulaması gerçekleştikten sonra puanlama listesi ile çevresel etki sayısallaştırılmaktadır. MÇED model sonucuna göre çevresel etkileri yoğun alanlarda, araştırmacının mimari tasarımın konusunu belirlenmesi beklenmektedir. Çalışmanın dördüncü bölümünde ise kurgulanan model Heybeliada Mahallesi ölçeğinde test edilmekte, özellikle kıyı ve orman alanlarına ilişkin fiziksel ve toplumsal bulgular işlenmektedir. Bulgular mekân kullanımının potansiyel etkilerini belirlemek üzere Topoğrafya, Kıyı Orman Müdahaleleri, İnsan Kaynaklı Etkiler, Arazi Kullanımı, Peyzaj, Canlı Yaşamı incelemektedir. Buradan elde edilen bulgular, mimari çizimler ile bağı kurulmaktadır. Heybeliada mahallesinde 8 farklı alandan elde edilen bulgular puanlama yöntemi ile çıkan sonuçlar çevresel etkiler olumlu, belirsiz, az, orta, yoğun etkili olarak gruplandırılmıştır. MÇED Modeli, orta ve yoğun etkili sonuçları elde edilen alan alanlardan başlayarak yerel yönetimlere sunmak üzere mimari tasarımın konularını belirler. Bu alanların çevresel etkilerini azaltmak ve halkın katılımı ile mimari tasarım kararlarının tartışılması konuları ise gelecek araştırmalar için önerilmektedir. Bu tez çalışmasının ekolojik krizin ve iklim değişiminin etkilerinin artarak hissedildiği günümüzde, ÇED raporu ve benzeri doğa koruma uygulamalarının her ölçekteki mimari projeler için zorunlu hale gelmesi yönündeki çabalara mütevazi bir katkı olacağı beklenmektedir.