20. yüzyılın ikinci yarısında mimarlık tarih yazımında mimarlık tanımları : kavramlar, kuramlar, amaçlar

Abstract

Bu tez çalışması, mimarlık eğitiminde karşılaşılan "Mimarlık" sözcüğünün ve dolayısıyla kavramının anlamının/tanımına ilişkin yaklaşım farklarını oluşturan etmenlerin gerekçelerine olan kişisel merak sonucu ortaya çıkmıştır. Tüm mimarlık öğrencileri ve mimarlar aslında bu sorunun en yalın ve kapsayıcı yanıtının kolayca verileceğini zannederek başladıkları yolculukta giderek artan bir ayrışma oluştuğunu gözlemlerler. Bunun yanı sıra mesleki pratiğe atılan tasarımcılar mimarlık eğitimi sırasında hiç karşılaşılmayıp, eğitim sonrasında fark edilen bazı temel mimarlık kavramlarının da bu karmaşıklığı artırması olgusuyla karşılaşırlar. Kavram "netleşeceğine" giderek çoğullaşır yeni bir çok anlamlılığa (polisemi) evrilir. Araştırmamız bu genel sorunun işaret ettiği bir örtük olguya dair meraka dayanır. Aslında soru ve sorun mimarlık kuramcıları, tarihçileri ve felsefecilerin hedefine girmesine karşın iki tavırla göğüslenmiştir; bütünü aşırı indirgemeci bir tanımla yetinmek ya da parçalara ayırarak yanıt vermek. Araştırma bu konuda ve özellikle muğlak sınırlarla ayrıştırılan mimarlık tarihi eğitimi, yazımı, eleştirisi ve kuramı gibi adlarla tanımlanan alt disiplinlerde yirminci yüzyılın ikinci yarısından itibaren yoğunlaşan söylemlerde bu tanımların özüne yönelik bir kavram çözümlemesi hedeflemektedir. Ancak tüm söylem dokularının incelenmesi neredeyse olanaksız bir çabaysa da araştırma "tektonik" gibi temel bir kavram-nosyonun, belli başlı dört tanınmış mimarlık tarihçisi/kuramcısında kullanılışını ya da dışlanmasını inceleyerek bir kavramsal farklılık kesiti bulmaya yönelecektir. Ancak söylemler aynı konu etrafında kurgulansa da amaç, araç ve kuramsal farklılıklarından dolayı "ölçülemez-karşılaştırılamaz-" (incommensurable) bir biçimde araştırmacının karşısında konumlanır. Araştırmamız bu amaçla karşılaştırmaya olanak verecek bir ortak "kavram matrisi" oluşturacak, Lakatos'un deyimiyle bir "akılcı rekonstrüksiyon" (rational reconstruction) aracı kurgulayacaktır. Tektonik gibi "architecture", "architectonique" gibi Yunanca kökenli sözcüklerle anlatılan "Mimarlık" alanındaki bu alt birimin -tektonik- ne denli alıcı bulduğunu, kullanıldığını, oluşturulan paneldeki yazarların ortak okuma ve karşılaştırma tekniği olarak geliştirilen bir kavram haritası-diyagramında karşılaştırarak analitik bir sonuca ulaşılmaya çalışılmıştır. Temelde mimarlık tarihi metinlerinde, mimarlığın tanımına ilişkin kavram araştırması olarak tanımlanabilecek bu araştırma çalışması için, bugünün mimarlık eğitimine etki ettiği düşünülen, önemli mimarlık tarihçilerinin 20. yüzyılın ikinci yarısında üretilmiş mimarlık tarihi metinlerini araştırma nesnesi olarak seçilmiştir. Tektonik kavramının bir (kimyasal deneylerde "revelatör") ayrıştırıcı görevi gördüğü birinci okuma sonrasındaki belirlemede mimarlık tanımlarındaki ana ögenin, mimarlık tarihi ve kuramı söylemlerinin mimari tasarım eğitiminde "biçim vermeye" dolaylı ya da dolaysız katkı yapma amaçlarına göre belirlendiğidir. Zira tektonik kavramının ilk kullanıcılarından Schinkel'den son kullanıcısı olan Frampton'daki anlamıyla mimarlıkta salt hacim/'morfoloji' 'konformasyon oluşturma'nın ötesinde bir yaklaşımı işaret ettiği kabul edildiğinde "tektonik" kavramından kaçınmanın bir "biçimsel" duyarlılığı öncelediği ortaya çıkar. Buradaki ayrışım, mimarlık tarihçilerinin ve kuramcılarının söylem ve teorilerinin eğitimde öncelediklerinin 'salt bir bilimsel tarih ve teorik okuma' yerine kendilerine yükledikleri 'pedagojik' role göre deformasyonu ortaya çıkarır. Bu yeni yönelimi temel "sav" ana hipotez olarak belirleyerek okumaları ikinci bir çözümlemeden geçirdiğimizde savımızda saptadığımız verilerin ne denli belirleyici olduğu saptanır. Bu metinlerin kavramsal altlığı mimarlık eğitimine yönelik olarak çözümlenmeye çalışılmıştır. Metinlerin kavramsal özünün ayırdına varabilmek için hem metinleri metin üstü bir düzeyde birbirleri ile karşılaştırabileceğimiz hem de kavram farklılıklarını gözetebileceğimiz bir araştırma yöntemine ihtiyaç vardır. Bu amaçla, araştırma çalışmasına özgü geliştirilen söylem çözümlemesi ve kavramsal mimari yöntemi, söylemlerin yazar, okuyucu, semantik makro alan, tema, metinler arası ilişkiler, kavramsal çerçeve gibi operatörlerini belirlemek için kullanılmıştır. Mimarlık tarih yazımı üzerine yapılan paralel okumalarda, bu çalışma kapsamında çözümlenen tarih metinlerinin, 20. yüzyıl mimarlık tarih yazımının tartışmalı taraflarına sahip olduklarını keşfettik. Bu sebeple öngörülen, "mimarlık tarih yazımının mimarlık eğitimine paralel olarak ve ondan etkilenerek geliştiği" savı bu çalışmanın sonucunda genel çerçeveyi tarif eden sav olarak kristalleşmiştir. Bu genel savı geçerli kılan gerekçeler de ortaya çıkarılmıştır. Kanıtlanan bu gerekçeler kısaca şu şekilde özetlenebilir. Araştırma konusu mimarlık tarihçilerinin çalışmaları, tarihçilerin mimar, eleştirmen, eğitimci, tarihçi, gazeteci kimlikleri sebebiyle nesnel bir tarih yerine almaşık bir karakterdedir. Aynı zamanda tarih, eğitsel söylem, kuram ve doktrin özelliklerini ve yöntemlerini barındırırlar. Bugüne ait bir tavrı öğütlerler ve tarihe bugüne ait bir tavır geliştirme amacıyla bakarlar. Hepsi modernizmden bahsetseler de farklı temalar etrafında konuşurlar. Mimarlık tanımları, bir iki ortak kavram dışında birbirlerinden tamamen ayrılmıştır. Bu araştırma çalışması, 'tektonik' kavramını metinlere bakmak için bir ayrım operatörü olarak kullanır. Tüm mimarlık tarihi metinlerine, mimarlığı tanımlamak için kullandıkları temel kavramları çözümlemek için bakar. Bu açıdan bakıldığında tektonik kavramının etrafında ve ayrıştırıcı potansiyeliyle oluşan yüzey katmanların alt katmanlarında ve en derin katmanda söylemlerin ayrıştırıcı unsurunun mimarlığın tarih, kuram, eğitsel söylem ve doktrin kavramlarının ayrıştırılmadığı heterojen ve heteroklit amaç ve araçlar olduğunun izleri bulgulanmıştır.