Manihaist Türk çevresi metinleri üzerine dil ve üslup incelemesi

Abstract

MS 3. yüzyılda Mezopotamya'da ortaya çıkan Manihaizm, 8. yüzyılda Türkler tarafından resmî din olarak kabul edilmiştir. Manihaist Türk çevrelerince, Mani, Uygur ve Runik olmak üzere üç yazı sisteminde, Eski Uygur Türkçesiyle kaleme alınan metinlerin dil ve üslubu bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır. Çalışma, "Giriş", "Manihaizm ve Manihaist Türk Çevresi Metinleri", "Metinler ve Türkiye Türkçesine Aktarımları", "Dil ve Üslup İncelemesi" "Sonuç", "Dizin" ve "Tıpkıbasım" bölümlerinden meydana gelmektedir. "Manihaizm ve Manihaist Türk Çevresi Metinleri" bölümünde Manihaizmin ortaya çıkması ve yayılması, Türklerin bu inanç sistemiyle tanışması, Manihaizmin temel ilkeleri, kutsal kitapları ve Mani'nin ölümünden sonra yazılan metinler ele alınmıştır. "Metinler ve Türkiye Türkçesi Aktarımları" bölümünde katalog ve arşivlerden tespit edebildiğimiz bir veya birden fazla fragmandan oluşan toplam 205 metin yer almaktadır. Daha önce yazı çevirimi yapılmış olan metinler bazı yeni okuma önerilerimiz ile, Türkiye Türkçesi aktarımı yapılmış olan metinler bazı yeni anlamlandırma önerilerimiz ile, daha önce Türkiye Türkçesi aktarımı yapılmamış olan metinler ise doğrudan tarafımızca yapılmış, bu anlamda Manihaist Türk çevresi metinlerinin yazı çevirimi ve aktarımlarıyla birlikte toplu şekilde yer aldığı ilk çalışma olmuştur. "Dil ve Üslup İncelemesi" bölümünde Manihaist Türk çevresi metinleri ses bilimsel, biçim bilimsel, söz dizimsel ve anlam bilimsel bakımdan olmak üzere dört ana başlık altında incelenmiştir. Ses bilimsel incelemede; ses yinelemeleri, ses birlikteliklerinden oluşan biçim birim, sözcük ve dize yinelemeleri değerlendirilmiştir. Üslubun önemli göstergelerinden olan paralelizm örnekleri de yine ses tabanlı bir etki yarattığı için bu başlık altında ele alınmıştır. Biçim bilimsel incelemede; metinler kiplik bakımından incelenmiş; ayrıca kullanımı dikkat çeken bir biçim birimi üzerinde durulmuştur. Kiplik incelemesi, Basit ve Birleşik Eylem Çekimi olmak üzere iki ana başlık altında ele alınmış, bu kullanımların sayısal verileri sunulmuş ve her bir konu türündeki zaman çekimleri sınıflandırılarak ayrı ayrı incelenip değerlendirilmiştir. Söz dizimsel incelemede; metinlerde geçen tümceler hiçbir metni dışarıda bırakmayacak şekilde yapılarına ve yüklemlerine göre sınıflandırılarak incelenmiş; yapılarına göre tümce incelemesi başlığında, söz dizimi incelemesinde yer alan diğer başlıkların da "çözümleme bölümü" olan tümce çözümlemelerine yer verilmiştir. Burada tümceler ögelerine ayrılmış ve bu tümcelerde geçen öbek ve kalıcı dizimler belirlenmiştir. Bunun dışında tümce formunda olan/olmayan veya hasarlı olması sebebiyle tümce olup olmadığı tespit edilemeyen yapılar da dâhil olmak üzere tüm parçalar öbek ve kalıcı dizim bakımından incelenmiştir. Anlam bilimsel incelemede; Manihaist Türk çevresi metinlerinde geçen soyut kavramlar, yakın anlamlı sözcükler, karşıt anlamlı sözcükler, ad aktarmaları, deyim aktarmaları, benzetmeler, ikilemeler, deyimler, atasözleri ve kalıp sözler konu türüne göre sınıflandırılan örnekler yoluyla üsluba etkileri bakımından incelenmiştir. Sonuç bölümünde, Manihaist Türk Çevresi metinleri üzerine yapılan dil ve üslup incelemesi neticesinde tespit edilen bulgular ayrıntılı bir biçimde değerlendirilmiştir. Çalışma, sözcüklerin kullanım sıklıklarının belirtildiği gramatiksel "Dizin" ve Berlin- Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften ve Staatsbibliothek zu Berlin - Preussischer Kulturbesitz Orientabteilung izniyle kullanılan fragmanlardan oluşan "Tıpkıbasım" bölümüyle sonlanmaktadır.