Türkiye'de 1984'den günümüze şehit annelerinin ve eşlerinin kayıplarının ardından gündelik hayat deneyimleri: Bir sözlü tarih çalışması

Abstract

Çalışma, Türkiye örneğinde şehit annelerinin ve eşlerinin gündelik hayat deneyimlerini toplumsal cinsiyet perspektifinde ele almak amacıyla hazırlandı. Uluslaşma süreçlerinde kadınlar anne ve eş olarak vatanı koruyan erkekleri destekleyici kişiler olarak kabul edilmektedir. Bununla birlikte geçmişten günümüze şehitliğin değişen anlamı, şehit annesi ve eşi olmanın gündelik hayatı etkileyen boyutları, özel ve kamusal alandaki görünürlükleri ortaya koyuldu. Tüm bu bağlamlar, mekân – cinsiyet ilişkilerinin doğası ve şehitlik kavramıyla çerçevelenmiş bir toplumsal alan kimliğiyle tartışıldı. Çalışmada, sözlü tarih yöntemi kullanıldı. Çalışma, kapsamında oğullarını veya eşlerini 1984 ile 2020 yılları arasında terörle mücadele operasyonları ve eylemleri sonucunda kaybeden İstanbul, Bursa, Eskişehir, Yalova ve Tekirdağ' da ikamet eden kadınlarla görüşmeler yapıldı. Çalışmanın görüşmeci grubu 12' si şehit annesi ve 15' i şehit eşi olmak üzere toplamda 27 kadından oluşmaktadır. Görüşmelerin verileri "içerik analizi" tekniğiyle yorumlanmıştır. Çalışmanın bulguları, şehit annesi ve eşi olmaya giden yol, kadınların şehitlikle ilgili duyguları ve düşünceleri, şehitlik sonrası süreçte gündelik hayatta şehit anneleri ve eşleri, annelerin ve eşlerin şehitlik sonrası kamusal alan deneyimleri olmak üzere dört ana başlık altında temalandırıldı. Çalışmanın sonucunda, annelerin ve eşlerin şehitlik öncesi süreçte toplumsal cinsiyet perspektifinde kadın olma kimliğini asker oğullarının veya eşlerinin kimlikleriyle ilişkili olarak inşa ettikleri ortaya çıkmıştır. Bu durumun şehitlik sonrasında şehit annesi ve eşi olma kimliğine dönüştüğü saptandı. Bunun yanı sıra annelerin ve eşlerin "şehitliği" toplumsal bir statü olarak tanımladıkları görüldü. Öte yandan çalışmada kadınların gündelik hayat pratikleri üzerinde şehit annesi ve eşi olmalarının oldukça etkili olduğu ortaya çıktı. Kadınların yaşadıkları kayıp sonrası ölüme ve şehitliğe yükledikleri anlamların olumlu yönde değiştiği ortaya çıkmıştır. Ayrıca kadınların şehitlik algılarının milliyetçi ve dini algılar üzerine kuruludur. Bu durum, kadınların asker ölümlerini rasyonelleştirici ve meşrulaştırıcı bir anlam çerçevesine sahip olmalarına neden olmuştur. Kadınlara göre zamanla artan şehit sayıları, toplumun şehitliğe ve şehitlere olan ilgisinin azalmasına neden olmuştur. Çalışmada dikkate değer bir başka nokta ise kadınların şehitliği, kadın kimliğini güçlendirici bir faktör olarak görmeleri yönündedir. Buna göre kadınların şehitlik sonrasında inşa ettikleri kadın kimliği dini ve milliyetçi referanslara dayanan cinsiyet rejimi çerçevesindeki makbul bir kadın kimliğidir. Ancak bu kadın kimliği, söz konusu kadınların özel ve kamusal alandaki yüklerini, şehit yakını olmadan önceki süreçle kıyaslandığında daha da arttırmıştır. Çalışma sonucuna göre, şehitlik sonrası süreçte kadınların daha çok kendileri gibi kayıp yaşayan kişilerle sosyal ilişkiler kurmayı tercih ettikleri görülmektedir. Çünkü şehitlik sonrası süreçte kadınlar ailelerinden veya sosyal çevrelerinden destek görebildikleri gibi, desteksiz ve yalnız kalabilmekte, baskı ve zorluklarla da karşılaşabilmektedirler. Çalışma sonuçlarına göre mezar (şehitlik) ziyaretleri yapılması ve şehit isimlerinin kamusal alanda çeşitli yerlere verilmesi, kaybedilen kişilerin unutulmaması açısından oldukça önemlidir. Araştırma sonucunda şehit annelerinin ve eşlerinin toplumsal alanda güçlenmelerinin sağlanmasına yönelik önerilerde bulunulmuştur.