et-Tâi'-Lillâh ve Büveyhîler (974-991)

Abstract

Bu çalışma 24. Abbâsî Halifesi et-Tâi'-Lillâh'ın 363-381/974-991 yılları arasındaki hilâfet dönemini ve Abbâsî Halifeliği'nin Büveyhîler yönetimindeki dönüşümünü incelemektedir. et-Tâi'-Lillâh, makamına tayin edildiğinde Abbâsîler siyasî, sosyal, iktisadî ve dinî bakımdan büyük bir gerileme içindeydi. Esasında Halife el-Mütevekkil-Alellâh'dan (232-247/847-861) itibaren idarede özellikle Türk emîrlerin etkinlikleri artmış, halifeler ise siyasî otoritelerini yavaş yavaş kaybetmeye başlamışlardı. Bu durum merkezî otoritede birtakım aksaklıkların oluşmasına sebebiyet vermişti. Neticede İslâm Devleti'nin farklı bölgelerinde yarı bağımsız veya tam bağımsız hareket eden mahallî hânedanlar kurulmuştu. IV./X. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren bu duruma çareler aramaya başlayan Abbâsî halifeleri, askerlerin siyasete ve orduya müdahalelerini kolaylaştıran emîrü'l-ümerâlık adında bir müessese teşkil etmişlerdi. Bahsi geçen yüzyılın ortalarına doğru Deylem asıllı Zeydî-Şiî inancını benimsemiş Büveyhî hânedanının kurulması ve hilâfet merkezi Bağdat'ı ele geçirmeleri ile Abbâsî halifeleri üzerinde yaklaşık bir asır sürecek bir tahakküm başlatmıştır. Diğer yandan Büveyhîler Şiî olmalarına rağmen Sünnî Abbâsî hilâfetini ortadan kaldırmamışlardır. Kendi iktidarlarının meşruluğunu sağlayabilmek için halifelerin dinî ve manevî gücünden yararlanmayı tercih etmişlerdir. Hilâfetinin tamamını Büveyhî tahakkümünde geçiren Abbâsî Halifesi et-Tâi'-Lillâh'ın döneminde idarenin hemen her alanında fazlasıyla hissedilen bir baskı ortaya çıkmış, böylelikle hilâfette hukukî, idarî ve dinî açıdan dönüşüm kaçınılmaz olmuştur. Halifelerin uzun yıllardır sahip oldukları bazı yetkileri bu dönemde Büveyhî emîrlerinin kısıtlamalarına maruz kalmıştır. Abbâsî tarihinde halifeler hiçbir zaman et-Tâi'-Lillâh'a uygulanan bir muamele ile karşılaşmamış, onun kadar küçük düşürülmemişlerdir. Bu yönüyle diğer halifelerden farklı bir konumda olan et-Tâi'-Lillâh'ın döneminde gerçekleşen olaylar Abbâsî tarihine damga vurarak sonraki halifelerin takip ettikleri siyasete yön vermiştir. Onun hilâfetinde Büveyhîlere karşı kaybedilen nüfuz, kudret ve itibar sonraki dönemlerde yeniden kazanılmaya çalışılmıştır. Büveyhîlerin tahakkümündeki Abbâsî Halifesi et-Tâi'-Lillâh'ın döneminde gerçekleşen olayların ve onun hayatının konu edildiği bu çalışmanın ilk bölümünde doğumu, hilâfeti öncesi siyasî ortam ve halife olması, ikinci bölümünde onun döneminde Bağdat iktidarını ele geçiren Büveyhî emîrleri zamanında hilâfet merkezinde gerçekleşen hadiseler, üçüncü bölümünde dış münasebetler, dördüncü bölümünde hilâfetin dönüşümü ve son bölümünde ise onun halifelik kariyerinin nihayete ermesi, şahsiyeti ve ailesi incelenmektedir.