Tanzimat'tan 2000'li yıllara Türkiye'de grafik tasarımda kadın imgesi

Abstract

Bu tez çalışmasında Tanzimat'tan 2000'li yıllara dek Türkiye'de grafik tasarımında kadın imgesi detaylı olarak ele alınmıştır. Tanzimat, Türk modernleşmesindeki birçok değişimin başlanğıcıdır. Bu değişim, önce siyasal ve sosyal olarak sonra toplumun her alanına da yansıdığı gibi gündelik hayata da yansımış ve kadınların hayatını da özellikle yayınlanan kadın dergileriyle yaygınlaşarak kadın imgesindeki değişime, dönüşüme neden olmuştur. Kadın imgeleri I. Meşrutiyet ve II. Meşrutiyet dönemindeki gazete, dergi ve diğer matbuatlarda yer alan grafik tasarım malzemeleri üzerinden görmek mümkün olmuştur. İlk önceleri Batı'dan giren görseller ve moda ile Osmanlı'da yaşayan kadınlarında giyimleri Batılı anlamda değişmiştir. Bu değişimler matbuatla grafik tasarım malzemeleri olan kartpostallar, dergi ve gazetelerle taşınmış ve görünür hale gelmiştir. II. Meşrutiyet döneminde kadın dergilerinde yazan kadınlar kamusal alanda etkin rol alarak, cemiyetlerde kendilerine yer bulmuşlardır. Savaş döneminde kadınlar cephede ve cephe gerisinde fiziksel olarak yer almışlardır. II. Meşrutiyet ve savaş yıllarında, mefkure kartpostallarında, propaganda kartpostallarında kadınlar özgürlüğün ve vatan savunmasının sembolüne dönüşerek bir kutsiyet kazanmışlardır. Bu şekilde kadın imgesinin kamusal alana taşınması da toplum tarafından onaylanmıştır. Buna karşın; I. Meşrutiyet döneminden başlıyarak ve savaş yıllarında devam eden cinselliği konu edinen çıplak kadın fotoğrafları ile metalaşan tüketim nesnesine dönüşen kadın imgesi de ortaya çıkmıştır. 29 Ekim 1923'te Cumhuriyet'in kurulmasıyla çok önemli devrimler hayata geçirilmiştir. Cumhuriyet ile kadınlar Kemalist devrimin sembolü ve lokomotifi olmuşlardır. Cumhuriyet'le Batı görünümlü kadın imgesi, Batılı yaşam tarzını temsil eden bir sembole dönüşmüştür. Kadınlara verilen haklarla kadınlar erkeklerle eşit konuma gelmişlerdir. Ancak kırdaki kadın geleneksel yaşamı içinde geleneksel giyimiyle yaşamına devam etmiştir. 1950'li yıllarda ise kadın illüstrasyonunda Amerikan Pin-up karakteri afişlerde, ilanlarda, dergilerde etkin olarak görülmüştür. 50-60-70'lerde ilanlarda Amerika'dan gelen transfer görsellerin kullanılması ve modanında yönlendirmesiyle Batılı kentli kadın imgesi toplumda çok görülür olmuştur. Cumhuriyet döneminde sinema ve tiyatroda da kadınların oyuncu olarak öne çıkmasıyla, bu alanlar için üretilen sinema afişleri, broşür, ilan gibi grafik tasarım malzemelerinde kadın imgesi kullanımı artmıştır. 68 öğrenci olaylarında başlıyarak oluşan sol muhalefet özellikle öğrenci kesiminde afişleri, dergileri ve kitapları ile bir sol literatür oluşturmuştur. Bunun içinde kadın cinsiyetsiz maskölen görünüşlü olarak görsel imgelerle yer almıştır. Kadınlar 70'li yıllara doğru tüketim nesnesi olarak erkek ideolojisinin hakim olduğu Fırt gibi mizah dergilerinde ve günlük bulvar gazetelerinde çıplak kadın imgeleri tüketim nesnesi olarak basında yerini almıştır. Bir tarafta sol ideolojinin kadın imgesi karşıtı olarak da erotik sınırları zorlayan bulvar gazeteleri ve mizah dergileri yayınlanmıştır. 80'li yıllar sonrası, Cumhuriyet'in ideal kadın tiplemesiyle uyuşmayan bir kadın imgesi ortaya çıkmıştır. Kırsaldan kente gelen kadın örtünmeyle ilgili yasakların ortaya çıkmasına neden olmuştur. 90'lı yıllarda kadın hareketleri de etkili olmuştur. Feminist solcu, muhafazakar feminist kadınlar ve Kürt feminist kadınlar bu hareketin içinde yer almışlardır. 1990'larda radikal feminist dergiler ile muhafazakar kadın dergileri yaygınlaşmıştır. Örtünmeyle ilgili yasakların üniversitelerde 2007 sonrasında da kamusal alanda uygulanan yasakların 2011 tarihinde kalkmasıyla, eğitimlerini tamamlamış, meslek sahibi olan kadınlar kamusal alanda da etkin hale gelmişlerdir. Cumhuriyet döneminde dergiler, kitaplarla, ilanlar gibi grafik tasarım malzemelerinde kadın imgesi değişimleri Batılı dil ve usluplarıyla izlenmiştir. Cumhuriyet'in ideallerinden olan modern kadın imgesi, kadınların ister muhafazakar olsun ister Batı etkisinde olsun kamusal alanda yer alarak modernizmden, modern yaşamın bir parçası olarak, kadın imgelerinden önce grafik tasarım ürünleri üzerinden imgenin inşaası aracılığı ile gerçekleştiğini görmekteyiz.