Antik çağlarda metal plakalar

Abstract

"Antik Çağlarda Metal Plakalar" başlıklı tez araştırmasında ağırlıklı olarak süsleme amacıyla kullanılmış plakaların türleri tanıtılmaya çalışılmıştır. Bu plakalar maden sanatının en eski tekniklerinden olan ve maden külçelerinin önce ısıtma yöntemi ile yumuşatılması daha sonra dövülerek inceltilmesi suretiyle elde edilen yassı levhalardan kesilmiş veya döküm tekniği ile üretilmişlerdir. Bu bağlamda "metal plakalar" çeşitli madenlerden yapılmış ve farklı teknikler ile biçimlendirilmiş, bir düzlem ve sınırlı yüksekliğe sahip olan, üzerleri çeşitli figür ya da motifler ile bezeli süs araçları olarak tanımlanabilirler. Süslemenin yanı sıra işlevsellik içeren metal plakalarda üretilmiş olup çalışmada bu amaçla bazı idol ve adak plaka örneklerine de yer verilmiştir. Tez kapsamında Mısır, Mezopotamya, Anadolu, Türkiye Thrakiası, Balkanlar (Yunanistan, Makedonya, Bulgaristan, Romanya) ve Kuzey Karadeniz bölgelerinden (Ukrayna, Kırım, Kerch, Taman yarımadaları ve Kuban Vadisi) ele geçmiş ve yayınlanmış metal plakalar arasından seçilen yaklaşık 300 örnek kronolojik sıralama ve bölgelere göre sınıflandırılmış ve yapıldıkları madenler, türleri, üzerlerinde işlenen figürlü sahneler ve motiflere göre değerlendirilmiştir. Thrak ve İskit metal plakaları ise yayınlanmış çok sayıdaki örnekler üzerinden Arkaik, Klasik ve Hellenistik devirlerde farklı kültürlerden aldıkları ikonografik etkiler bağlamında gruplandırılmış ve bu kültürlerden gelen çeşitli malzemeler ile eşleştirmeler yapılmıştır. Seçilmiş örnekler üzerinden en erken tarihli metal plakaların Kuzeydoğu Bulgaristan'da bulunan ve Son Kalkolitik Devir'e tarihlenen Hotnitsa ile Varna nekropollerinden geldiği ve aynı devirde Mezopotamya Uruk Kültürü'nde inceltilmiş yassı metal levhaların kap yapımında kullanıldığı bilgisine yer verilmiştir. Tunç Devri'nde metal plakaların yoğunluk kazandığı bölgeler Mısır, Mezopotamya, Kuzeybatı Anadolu ve Yunanistan olmuştur. Demir Devri'ne tarihlenen plakalar ağırlıklı olarak Urartu kültürü, İran-Ziviye ve Makedonya Bölgesi'nden gelmiştir. Arkaik Devir'de Batı Anadolu ve Yunanistan metal plaka buluntuları ile öne çıkmıştır. Klasik ve Hellenistik devirlere tarihlenen plakaların en fazla Bulgaristan ile Kuzey Karadeniz bölgelerinden geldiği görülmüştür. Tez kapsamı içinde yer alan metal plakaların en geç örnekleri ise Roma Devri'ne tarihlenmiştir. Elde edilen bilgiler doğrultusunda metal plakaların kullanım amaçları şu şekilde sınıflandırılabilir. İdoller ve adak plakaları inançların işlevsel amacına; kemerler, giysi aplikleri, takı öğeleri ve aynalar kişisel süs amacına; ok sadakları, kılıç kınları, kalkan ve zırh plakaları savaş ve av aletlerinin süslenmesine; pektoraller (göğüs plakaları) ve phaleralar askeri rütbelerin sergilenmesine; at koşum plakaları ise zenginlik ve ayrıcalığın gösterilmesine hizmet etmişlerdir. İncelenen metal plakalar üzerinde en fazla kullanılan figür ve motiflerin sfenksler, karışık hayali yaratıklar, Gorgo başları, tanrı/tanrıçalar ve stilize boynuzlu geyikler ile geometrik desenler ve rozetler olduğu görülmektedir. Bu bezemelerin yapımında kalem ile çekiçleme, kazıma, kakma, damgalama, taneleme, savat, telkâri ve tersten ya da içten çekiçlemek suretiyle uygulanan kabartma tekniği kullanılmıştır. Antik çağlar boyunca üretilmiş metal plaka örneklerinin bazı genel ortak özellikleri dikkat çekmektedir. Bu özellikler arasında; boyutlarının küçüklüğü, kare, dikdörtgen veya yuvarlak form ya da kesme çıkartma tekniği ile oluşturulmuş çeşitli insan, hayvan figürleri veya bitkisel motifler, üzerlerinde ait oldukları obje ile bağlantıyı sağlayan delikler ya da arkalarında aynı işlevi gören halkaların bulunması sayılabilir. Çalışmanın sonunda Türkiye Thrakiası ve Türkiye Karadeniz bölgelerinden gelen metal plaka örneklerinin kısıtlı olduğu bilgisine ulaşılmıştır. Bu durum muhtemelen söz konusu bölgelerde yapılan kazı ve araştırmaların yetersizliği gibi nedenlerle ilişkili olmalıdır.