Kuzey Makedonya'da Tetova şehrinin mekân yapilanmasindaki gizli ağ

Abstract

Önemli bir mimari ve kentsel mirasa sahip olan Tetova, son zamanlarda Makedonya'nın düzensiz şehirlerinden biri olarak tanımlanmaktadır ve bu tanım, tarihi mirası, tahrip riski ile karşı karşıya bırakmaktadır. Uzmanlar ve bölgede yaşayan halk; genellikle park yerlerinin, oyun alanlarının ve yeşil alanların, eğlence alanlarının ve kamusal alanların yetersiz oluşundan veya eksikliğinden şikâyet etmektedirler. Buna çözüm olarak (Tetova'nın diğer pek çok sorununa çözüm olarak getirildiği gibi) sokakların genişlemesi, binaların yıkılması, yeni bir düzenin yaratılması önerileri vardır. Aynı fikirler, İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra, ülkeye getirilen yeni plan anlayışıyla Tetova şehrini şekillendirmiş bulunmaktadır. Sosyalist ideoloji ile desteklenen "Tabula Rasa" kavramı, şehrin yeni bir şekil almasını öneriyordu. Tetova ise plan olmadan İkinci Dünya Savaşı'na kadar doğal ve organik olarak gelişmiş bir kent idi. Yeni planla şehrin bazı bölgeleri dönüştürülürken, geri kalan bölgeler aynı kalmıştır. Uzmanlar ve halkın bir kısmı, dönemin modernist fikirlerine hayranlık duyarken, aynı zamanda eski Tetova şehrini övgüyle anlatmaktadırlar. Dolayısıyla bu durum, zihinlerde karmaşa yaratmış olsa da şehrin nasıl gelişmeye devam etmesi gerektiği konusunda bizi, bu çelişkileri de göz önünde tutarak, bir sentez yapmaya yönlendirmektedir. Şehrin en özgün ve ilginç yönlerinden biri, tarihi mekân konfigürasyonunda bulunan gizli bir hareket ağıdır. Bu doku, haritalarda kaydedilmeyen ancak aktif olarak kullanılan ve bir bölümü günümüze kadar gelen bir "gizli ağ" olarak ifade edilebilir. Söz konusu ağ, kapicikler (kapıcıklar) arasındaki mekânlardan oluşmaktadır. Kapicik ise bahçe duvarlarında bulunan bir ara kapıdır. Komşular, birbiriyle bu kapılardan geçerek ilişki kurmaktadırlar; çünkü komşular ailenin bir uzantısı olarak kabul edilir. Bir yabancı, sadece şehre giden ana yolları kullanarak hareket ederken, mahallenin sakinleri bu ağları kullanarak hızlı bağlantılar kurabilirler. Bu da mahalleler arasında mesafeleri kısalttığı gibi mahalleleri, şehir ağına entegre ettiği de görülmektedir. Bunlar sadece komşuya açılan bir kapı değildir. Ev halkını şehir matrisine entegre eden bir düğümdür. Bütün haneleri bir mahalleye ve tüm mahalleleri şehre entegre eden bir odak noktasıdır. Kapicikler arasındaki bağlantılar ek bir ağ oluşturmaktadır ve bu ağı gerçekten anlamak için bu odak noktasının şehrin tüm mekânsal konfigürasyonuna eklenmesi gerekir. Bu da şehir içinde mekânlar arasındaki ilişkiyi anlamamıza yardımcı olacaktır. Farklı din ve etnik gruplar yüzyıllar boyunca Tetova şehrinde beraber yaşayıp şehri şekilendirmişlerdir. Bu doğrultuda söz konusu doku farklı sosyal altyapıların farklı mekân deneyimine ve konfigürasyonuna sebep olarak kabul edilir. Özel bir mekân olan evlerin bahçeleri kamusal faliyetlere açık olması bizi mekânda farklı bir tanım ve deneyimle karşı karşıya bırakmaktadır. Kapiciklerin günümüz haritasında belgelenmesi ve şehirde yaşayanlanla kaydedilen görüşmeler araştırmanın birinci etabını oluşturmaktadır. Sözlu anlatımlardan yola çıkarak organik dönem için teorik bir harita ortaya konulmuştur. Gizli ağ Tevova şehrinin konfigürasyonu hakkındaki düşüncelerimizi değiştirmektedir. Şehrin sakinleri bilinenden çok farklı bir hareket çizgisi kullanmaktalar (gizli ve kamusal yollara paralel) bu da şehirdeki deneyimi farklılaştırmakta ve yabancı birisi için bilinmeyen bir deneyim. Araştırma mekân ve insan arasındaki etkileşimi ortaya koymaktadır. Bu doğrultuda insanın mekân deneyimi ve mekânda sosyal izlerin önemi önemli kavramlar olarak kaydedilmektedir. Anahtar kelimeler: Tetova, kapicik, mekân konfigürasyonu, fenomenoloji, sosyal ilişkiler.