Kompleks kent sistemi karşısında mekânsal planlama sistemi analizi ve değerlendirme yöntemi önerisi-Türkiye örneği

Abstract

Türkiye ve dünyada özellikle metropoliten kentlerde mekânsal planlamanın ilgilenmesi gereken konular çeşitlenmekte, artmakta ve karmaşık hale gelmektedir. Planlama ise geleneksel rasyonel bakış açısını sürdürmesi durumunda kentsel sistemleri doğru analiz edememekte ve ortaya çıkan meselelerde parçacıl yaklaşımlar geliştirmektedir. Buna cevaben, kompleks sistem teorisi biyoloji, fizik, matematik vb bilimlerden temel alarak özellikle 1990 sonrasında planlama tartışmalarına da konu olmuştur. Ancak Türkiye planlama sisteminin bu yeni kavram ile incelenmesi ve ilişkilendirmesi yapılmamıştır. Varlığı ve varlıklar arasındaki ilişkilerin anlaşılmasına odaklanan kompleks sistem yaklaşımı, planlamada da benzer bir yaklaşımın olması gerekliliği üzerine tartışmalar yaratmaktadır. Son dönemde gelişen teknolojinin de katkısı ile ajan temelli çözümlemeler, iletişimsel planlama, stratejik planlama gibi bu yönde ortaya çıkan ve çözüm olarak sunulan planlama yaklaşımları mevcuttur. Ancak planlamanın ilgilendiği meseleleri bir sistem içinde ele almak ve bu sistem bileşenlerini de ilişkiler ve yarattıkları meseleler bağlamında tanımlamak günümüzde planlama yazını için yeni bir konudur. Kompleks kent sistemine karşın her ülkenin geliştirdiği mekanizmalar ve verdiği tepkiler kendi dinamikleri çerçevesinde değişmektedir. Bu tez, kentsel sistemleri kompleks sistem teorisi ışığında inceleyerek, kentsel sistem karşısında mekânsal planlamanın verdiği tepkileri analiz etmeyi amaçlamaktadır. Çalışmada kentsel sistemler karmaşıklık ve dinamizimin en çok arttığı metropoliten alanları işaret etmektedir. Bu bakış açısı ile tez geleneksel planlama yaklaşımlarının metropoliten kentlerin ihtiyacını karşılamada ve değişim hızını takip etmekte yeterli olmadığı durumlarda nasıl bir yaklaşım geliştirmelidir sorusuna yanıt aramıştır. Kompleks kentsel sistemlerde kentin okuması mekansal, organizasyonel, sosyal ve zamansal kompleksite bileşenleri olarak ele alınmaktadır. Bu bileşenler ya da bileşenleri oluşturan varlıklar arasındaki ilişkilerin akışkanlığı ve sürekli oluş hali planlamanın ve plancının tavrının bu noktada nasıl olmalı sorusunu gündeme getirmektedir. Bunun için kompleks sistem yazarları öncelikle sistemi anlamak ve içerisinde yer almak gerektiğini söylemektedir. Sistemi anlama konusu her bir sistemin analizini gerektirmektedir. Tezin özgün yanı ve amacı kompleks kent sistemi tanımı, ilişkili kavramlar ve bileşenlerinden yola çıkarak üretilen mekansal planlama değerlendirme yöntemi ile farklı ülke planlama sistemlerinin analizini ve karşılaştırmasını yapmak; ardından Türkiye planlama sisteminin 1980 sonrası dönemini bu çerçevede inceleyerek, sistemin var olan ve yeniden yarattığı meselelerin çözülemeyen tıkanan noktalarını kompleks sistem çerçevesinde tespit etmektir. Çalışmada büyük oranda kalitatif yöntemlerden faydalanarak elde edilen bilginin analizi ve yorumlanması ile keşfedici ve açıklayıcı bir planlama mekanizmaları değerlendirme yöntemi elde edilmiş, Türkiye örneğinde uzman görüşmelerinin de AHP (Analitik Hiyerarşi Yöntemi) ile dahil edilmesi ile çalışma geliştirilmiştir.