İslâm hâkimiyetinin başlangıcından Selçukluların gelişine kadar Fars bölgesi (Siyasî ve sosyokültürel tarihi)

Abstract

İslâm fetihlerine kadar Pers, Part ve Sâsânî İmparatorluklarına ev sahipliği yapan Fars bölgesi batıda Hûzistan, doğuda Kirmân, kuzeyde İsfahân, güneyde Fars Körfezi ile çevrilidir. Sâsânîler döneminden itibaren bu topraklar Erdeşîr Hürre, Sâbûr (Şâpûr), İstahr, Dârâbgird, Errecân olmak üzere beş kûreye ayrılmıştır. Onlardan miras alınan bu sistem Moğollar dönemine kadar devam ettirilmiştir. Bölgeye yönelik ilk İslâm fetihleri Hulefâ-yi Râşidîn döneminde başlamıştır. İkinci halife Hz. Ömer, Bahreyn Valisi Alâ b. Hadramî ile Arfece b. Herseme, Hâkem b. Ebü'l-Âs gibi komutanları Fars'ın fethi ile görevlendirmiştir. Askerî birliklerin gayretleri neticesinde hem bölgenin fethi tamamlanmış hem de Sâsânî hânedanına son verilmiştir. Emevîler döneminde ise bölge Arap valiler tarafından yönetilmiştir. Onların hâkimiyeti sırasında Fars bölgesinde Hâricî isyanları baş göstermiştir. Ancak Haccâc b. Yûsuf'un vali olarak görevlendirilmesinden sonra isyancılar bölgeyi terk etmek zorunda kalmışlardır. Emevîlerin ardından hâkimiyet Abbâsîlere geçmiştir. Bu dönemde İran etkisi devlet yönetiminin her kademesine nüfuz etmiştir. Özellikle vezirler İranlı ailelerden seçilmiştir. Abbâsîlerin zayıflamasıyla birlikte İran toprakları üzerinde irili ufaklı hânedanlar ortaya çıkmıştır. Bunlardan biri de Saffârîler'dir. Hânedanın kurucusu konumundaki Ya'kūb b. el-Leys Sîstan'da Zerenc'e bir menzil uzaklıktaki Karnin köyünde dünyaya gelmiştir. Onlar bu köyde bakırcılık işiyle meşgul olmuşlardır. Saffâriler 247/861 yılında Sîstan'a hâkim olduktan sonra doğuya doğru ilerleyerek egemenlik sahasını Gazne ve Kabûl'e kadar genişletmiştir. Hânedanın kurucusu emîr yaşamını savaşlarla geçirdiği için arkasında herhangi bir eser bırakmamıştır. Ancak kardeşi Amr b. el-Leys hâkimiyetini tesis ettikten sonra mimarî çalışmalara hız vermiştir. Örneğin Şîraz'da Mescid-i Atîk camisini inşa etmiştir. Bölgede egemenlik kuran bir başka hânedan da Büveyhîler'dir. Onların atası Ebû Şüca Büveyh'in, İmâdüddevle (Ebü'l-Hasan Ali), Rüknüddevle (Ebü'l-Ali Hasan) ve Muizzüddevle (Ahmed) adında üç oğlu olmuştur. Onlar Fars Hûzistan, Kirmân, Cibâl, Irak gibi bölgelerde hâkimiyet kurmuşlardır. Hânedanın kurucusu kabul edilen İmâdüddevle 321/933 yılında Fars bölgesini ele geçirmiştir. Böylece Büveyhîlerin Fars bölgesindeki hâkimiyeti başlamıştır. Büveyhî emîrlerinden biri olan Adudüddevle döneminde hânedan en parlak günlerini yaşamıştır. Emîrin dinî alandaki çalışmalarının yanı sıra bilim, sanat, mimarî alanında da önemli çalışmaları olmuştur.