Edgar Allan Poe'nun dedektiflik öyküleri bağlamında kronotopik ve topoanalitik bir inceleme

Abstract

19. yüzyılda kentleri ve toplumları kuşatan, bireylerin yaşam alanlarında ve gündelik pratiklerinde köklü değişikliklere yol açan modernleşme zemininde kurgulanan bu çalışma, Edgar Allan Poe'nun dedektiflik öykülerinde yer alan mekânları kronotopik ve topoanalitik yaklaşımlar çerçevesinde okumayı amaçlamaktadır. Kent ölçeğinden konuta ve nesneye uzanan bir çizgide ilerleyen tez kapsamında, çağın mekânlar üzerindeki belirleyici rolü ile mekânın fiziksel sınırları aşan algısal boyutu ele alınmaktadır. Üç ana başlıkta incelenen tez çalışmasında, ilk olarak 19. yüzyılın atmosferine kapsamlı bir bakış sunan "Kent Konut Nesne" adlı bölüm yer almaktadır. Sanayileşmeyle birlikte modern yaşamın odağı haline gelen kentlerde, dünyayı ve kendini değiştirme arzusuyla hareket eden modern bireyin yabancılaşma duygusu ile mücadelesine değinilmiştir. "Sıkıntı" ve "huzursuzluk" hislerini besleyen bu değişim çağında kenti deneyimleyen insanların artmasıyla kalabalıklaşan sokaklarda beliren kent aktörleri üzerinde durulmuştur. Modeniteyle yoğrulan bohem, dandy ve flaneur karakterleri detaylandırılarak, Poe'nun, dedektif figürünün röntgen resmini çizen karakterinin peşinde okuru modern kent sokaklarında dolaştıran ve çağın ruhunu yansıtan Kalabalıkların Adamı öyküsü incelenmiştir. Modernleşme sonucu mekânların özel ve kamusal olarak ayrılmasından ve bireylerin zamanının önemli bir kısmını kentin kalabalığından uzakta, huzuru ve güveni temsil eden evlerinde geçirmesinden söz edilmiştir. Aynı zamanda, iç mekânların hayaller, anılar, düşünceler ve deneyimlerle kurulan şiirsel ve düşsel boyutu araştırılmış, konutun içinde bastırılan ve saklananların açığa çıkmasıyla, mahremin görünür olması tekinsizlik üzerinden ele alınmıştır. Mekânlar kişiselleşerek bireyin izlerini taşıyan yerlere dönüşmüş, evlerin çeşit çeşit eşyalarla dolmasından hareketle, nesneler üzerine ayrı bir parantez açılmıştır. Objelerin dizilimi, yerleşimi ve bir araya gelişi araştırılmış, belleğin, deneyimlerin, yaşanmışlıkların izdüşümü olan nesnelerin ev sakiniyle kurduğu bağa odaklanılmıştır. Zaman mekân incelemelerini Poe'nun öykülerine bağlayan bir köprü görevi gören "Dedektiflik Kurgusunun ve Suç Mekânlarının Doğuşu" başlıklı ikinci bölümde dedektif öykülerinin ortaya çıkmasındaki nedenler ve bu öykülerdeki suç izleğinin kent, mekân ve nesneyle ilişkisi öne çıkarılmıştır. Poe'nun öncüsü olduğu türün doğuşu mercek altına alınırken, kentleşme, gözetleyici bakışın ortaya çıkışı, kriminolojinin yükselişi, adli tıpın modernleşmesi, fotoğrafın icadı ve fizyonomik çözümlemeler gibi faktörler ele alınmıştır. Kalabalıklaşan ve büyüyen metropollerin tehlikeli ve huzursuz sokaklarında ve kuytu köşelerinde işlenen suçlar dedektiflik öyküleriyle bağdaştırılmaktadır. Yalnızca dışarıyla sınırlı kalmayan aynı zamanda iç mekânlara da sıçrayan suçların polisiye öykülerde yer edinmesinin nedenleri araştırılmış, konutların tekinsizlikle kurduğu ilişkiden söz edilmiştir. Tekinsizliğin Poe'nun kurgusal anlatılarındaki mekânları tanımlayan temel bir kavram olması da ayrıca önemli bulunarak çalışmaya dâhil edilmiştir. İç mekânların suç mahalline dönüşmesinde mobilya ve eşyaların konumu ve yerleşiminin etkisi üzerinde durulmuş, benzer dönemlerde çekilen fotoğraflar aracılığıyla nesnelerin mekânın atmosferini belirlemedeki rolü gösterilmiştir. Tüm bunlarla bağlantılı olarak Poe'nun mobilya dizilimi, odanın geometrisi, perdeler, cam, parıltı, ışıltı gibi konular temelinde eleştirel, alaycı, didaktik ve kurgusal bölümlerle mekân ve nesne incelemesi yaptığı İç Mekân Döşeme Felsefesi adlı makalesi analiz edilmiştir. "Kronotop Ve Topoanaliz Kavramları Paralelinde Dedektif Öykülerinin İncelemesi" başlıklı son bölümde Poe'nun Marie Rogêt'nin Esrarı, Morgue Sokağı Cinayeti ve Çalınan Mektup üçlemesi odağında metinlerdeki kent, mekân, nesne ve karakterler üzerinden kronotopik ve toponalitik incelemeler yapılmıştır. Bu bağlamda ilk önce, Bahtin'in edebi anlatılar için öne sürdüğü, zamanın mekânsal bir boyut olmadan anlaşılamayacağının altını çizen kronotop kavramı ele alınmıştır. Ardından Bachelard'ın nesnelerin ve mekânın poetikasını temel alan, deneyimlere, duygulara, anılara ve şiirsel imgelere odaklanarak yer ve mekân analizi sunan topoanaliz yöntemi incelenmiştir. Paris'te geçen ve yazıldığı dönemin tarihini referans alan öykülerde, zaman- mekân birlikteliği sorgulanmış, çağın kent, konut ve nesneler üzerindeki etkisi irdelenmiştir. Mekânı düşsel yönüyle de inceleyen çalışmada, nesnelerin kendi aralarında, mekânla ve karakterlerle olan ilişkileri değerlendirilmiştir. Poe'nun dedektiflik öyküleri dönemin kentsel, mekânsal ve kültürel kodlarını yansıtmakta olup, metinlerde betimlenen mekânların düşler ve duygularla ilişkisi analiz edilmiştir. Edebiyat ve mimarlığın kesişiminde zaman-mekân ve algı perspektiflerinden okumalar yapılmıştır.