19. ve 20. yüzyılda Harput'ta ipek böcekçiliği ve dokumacılık

Abstract

19. ve 20. yüzyılda Harput (Elazığ), ipek böcekçiliği ve dokuma alanında önemli bir ticaret merkezi olmuştur. O dönemde Harput, ipek böcekçiliği için gerekli olan dut ağacı sayısı bakımından da Türkiye’de önemli bir yere sahiptir. Harput Ovası’ndaki köylerde yoğun bir şekilde ipek böceği yetiştirilmiştir ve Harput’a azınlıklar tarafından modern tekniklerle üretim yapan fabrikalar kurulmuştur. 19. yüzyılda dokumalar el tezgâhlarında dokunurken, 20. yüzyıl başlarında şehirde iplik ve kumaş fabrikalarının kurulması ile Harput, Doğu Anadolu Bölgesi’nin ticaret merkezlerinden biri olmuştur. Bu dönemde, Harput’ta dokuma, giyim ve sanayi malları imalatı ile ilgili faaliyetler göze çarpmaktadır. Hemen hemen her evde pamuk ipliği yapmaya elverişli çıkrıklar ve yine her evde dokuma kuyuları denilen ev tezgâhları mevcuttur. Özellikle ev tezgâhlarında üretilen çuha bezleri ya dokunduğu gibi ya da bu bezlerin üzerine baskı uygulamaları yapılarak kullanılmıştır. İpek böcekçiliği zanaatı, Harput’ta özellikle Hüseynik, Kesirik, Komk (şimdi Yenikapı), Morenig (şimdi Çatalçeşme), Hoğe ve Yeğeki gibi köylerde yapılmaya başlanmıştır. İpek böcekçiliğinin uygulanmaya başlanması kadınların mevcut becerilerinin ortaya çıkmasına, onların tekstil sektöründe çalışarak ekonomik ve sosyal yaşama daha fazla katılmalarına vesile olmuştur.1800’lü yılların son çeyreğinden itibaren Harput bölgesinde ipek kozalarının ve yumurtalarının üretimi ve ihracaatı konusunda önemli gelişmeler meydana gelmiştir. 1880’lerde ipek üretimi ile birlikte Harput’ta yerli imalat ilerlemeye başladığında kaba yünlülerin, mendillerin ve pamuklu elbiselerin üretimi de büyük ölçüde artmıştır. Akçakiraz’da özellikle bu anlamda 1885’ten itibaren bir devrim yaşanır. İlk zamanlarda Harput’taki ipek böceği yetiştiricilerinin, bu mesleğin inceliklerini bilmedikleri anlaşılmaktadır. Bu yüzden ipek böcekçiliği işi ile uğraşan Harputlular, ipek böceğinin tohumunu nasıl uyandıracakları, böcekleri nasıl besleyecekleri, odaları kaç derecede ısıtacakları gibi önemli konularda gerekli olan bilgileri Diyarbakırlı ustalar yardımı ile öğrenmişlerdir.