Kadıköy merkezli kentsel gelişmenin Prost planlaması ve Menderes imar hareketleri bağlamında karşılaştırılması

Abstract

1930'lu ve 1940'lı yıllarda İstanbul'da bulunan Fransız şehir plancı ve mimar Henri Prost'un hazırladığı imar planlarında sunduğu yeniliklerin, ileriki dönemde kentsel kararlarda yetki sahibi aktörleri de etkilediği anlaşılmaktadır. Bu bağlamda, 1950'li yıllarda İstanbul'da imar operasyonlarını uygulamaya koyan, Başbakan Adnan Menderes'i örnek göstermek yanlış olmaz. Menderes'in liderliğindeki Demokrat Parti iktidarında İstanbul'da uygulanan imar hareketleriyle, bir önceki dönemin Cumhuriyet Halk Partisi iktidarında, Prost planlamasıyla geliştirilen imar yaklaşımlarını karşılaştıran bu tez, iki dönem arasındaki öncüllük-ardıllık ilişkisini ortaya koymayı hedeflemiştir. Bu amaçla, çalışmada İstanbul'un Anadolu yakasının önemli yerleşim alanı Kadıköy ilçesindeki örnekler, detaylıca incelenecektir. Yazarın bu tercihinin temel nedeni, literatürde Avrupa yakası özelindeki Prost planları ve Menderes yıkımlarına dair çok sayıda değerlendirme içeren akademik yayın bulunmasına karşın, Anadolu yakasına ilişkin incelemelerin az sayıda olmasıdır. Tezin ilk bölümünde, söz konusu karşılaştırmaya yönelik gerekçelerin nasıl belirlendiği ortaya konulurken, daha önce benzer alanlarda yapılan çalışmalardan da farkı açıklanmaktadır. Literatürdeki farklı çalışmalardan da yararlanılarak iki dönem için bir tarihsel seyir çizilmektedir. Ardından her iki dönemin kararlarının arka planındaki sosyopolitik ve sosyoekonomik gerekçeler irdelenmektedir. Bu doğrultuda, imar kararlarıyla İstanbul'un kentsel gelişmesinde önemli rol alan, ilki iktidarın davetlisi mimar proje müellifi diğeri müellifi dışarıda bırakan siyasi bir kişilik olarak dönemin başbakanının kentsel kararlarının arkasında yatan temel motivasyonları anlamaya çalışılmaktadır. Böylelikle, İstanbul'un 1930'lar ve 1950'ler aralığında, Kadıköy ilçesindeki semtlerin büyüme dinamikleri ve bu semtlerin birbiriyle ilişkileri ve İstanbul'a kazandırılan hareketlilik hızı da ele alınmaktadır. Bu kapsamda, iç göç, sanayileşme, otomobil odaklı ulaşım planlamaları, Türkiye'nin Küçük Amerika olarak konumlanma çabası, azınlıkların İstanbul'u terki, gecekondulaşma, gelişen diğer yeni konut biçimleri gibi olgu ve süreçler inceleme kapsamına dahil edilmiştir. Tez metninin ilerleyişi, Erken Cumhuriyet Dönemi'nin ardından tek parti iktidarını eleştiren anlayışla çok partili döneme geçer geçmez, iktidarın ilk müdahale ettiği kentsel mekânda, eleştirdiği tek parti iktidarının imar hareketlerine nerede tutunduğu nerede ortadan kaldırmaya çalıştığı, nerede örtüştüğünü tartışmayı amaçlamaktadır. Bu doğrultuda, kentsel gelişim alanlarında kentsel ve sosyal dokuyu şekillendiren ögeler, bu yönüyle kurucu görevler üstleniyorlarsa, kent mekanını yeniden üretiyorlarsa, tez içinde buna dair de detaylı açıklamaya da yer verilmiştir. Tüm bu incelemelere, arşiv, gazete ve geniş bir literatür taraması ile ulaşılan veriler yol göstermiştir. Tezin sonuç kısmında, detaylıca ele alınan olayların ve olguların genel bir değerlendirmesi sunularak çeşitli önerilerde de bulunulmaktadır.