Kentsel biçimin tarihsel kökenleri: İstanbul Suriçi'nde fizik mekânı biçimlendiren nedenler, süreçler ve etkiler

Abstract

İnsanoğlunun yerleşik hayata geçtiği dönemden günümüze dek kurulan yerleşimler, insan davranışı ve ihtiyaçları ile bu yerleşimlerin üzerinde bulunduğu mekânın doğal özelliklerinin ilişkisi doğrultusunda gelişmiş ve değişmiştir. İnsan ve doğal mekânın bu ilişkisi, çok çeşitli ve çok katmanlı fizik mekânların doğmasına neden olmuştur. Fizik mekân kurgusuna ait çok katmanlı yapı ile insan ve doğa ile ilişkisinin, morfolojik analizlerle anlaşılabileceği ve/veya ilişkilendirilebileceği mâkûl bir ön kabuldür. Ancak zaman çizgisinde geriye doğru gidildiğinde fizik mekânın geçmişten getirdiği bakiye yani kentin tarihî dokusu ile bu dokuyu biçimlendiren etkilerin ilişkisinin sorgulanması, alışılagelmiş morfolojik analizlerden daha farklı ve daha çeşitli çalışmalar yapma gerekliliğini de beraberinde getirir. Burada sorgulanan; mevcut fizik mekân ile mevcut sosyal ve doğal yapının ilişkisi değil, fizik mekânı biçimlendiren süreçler ve etkilerdir. Tarihsel geçmiş, bir mekânın geçmişi biçimsel olarak bir birikim yaratır mı? Şayet böyle bir birikim varsa, bu birikim nereden ve nasıl okunabilir? Fizik mekânın biçimsel kökenlerinin araştırıldığı bu tez kapsamında bu sorulara cevap aranırken, örnek çalışma alanı olarak seçilen İstanbul Suriçi bölgesinin kentsel geçmişine dair bilgi ve bu bilgiye ulaşmaya yönelik yöntemler üretilmiştir. Suriçi'nin, bir "kent" olarak kurulmasından günümüze kadar geniş bir zaman diliminde çeşitli morfolojik katmanlarda izlediği gelişim ve değişim araştırılmıştır. Yapılan çok katmanlı ve çok parametreli morfolojik analizler sonucunda mevcut fizik mekânı hangi süreçlerin ve hangi etkilerin biçimlendirdiği irdelenmiştir. Aynı zamanda kentin muhtemel biçimsel birikimini okumaya yönelik önerilen yöntemlerin işlerliği ve vaat ettiği olanaklar test edilmiştir. Elde edilen sonuçlara binaen; günümüz fizik mekân kurguları ve bu kurgulara yön veren planlama anlayışı ve yöntemlerinin temel aldığı ilkeler, mekânın tarihsel bakiyesi perspektifinden tartışılabilmiştir. Bir başka deyişle; kentin tarihinin kentin planlanmasında ne açıdan ve ne ölçüde etkisi olduğu, tarihi dokunun günümüz şehircilik uygulamalarına hareket noktası ve ilham kaynağı olma potansiyeli ve/veya gerekliliği irdelenmiştir.