Türkiye'de gıda ürün geliştirme sürecinde endüstriyel tasarımın rolü

Abstract

Dünya genelinde stratejik öneme sahip olan gıda imalat sanayi, canlıların gıda ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla üretim, işleme, dağıtım ve satış faaliyetleri gerçekleştiren geniş kapsamlı bir sektördür. Türkiye'de de gelişim gösteren bu sektör, ülke ekonomisinin gelişimine destek olmaktadır. Gıda sanayi, üretim-tüketim alışkanlıkları, organizasyonel yapı, iç ve dış ticaret dinamikleri, firma stratejileri ve politikalar gibi birçok alanda önemli değişimlere uğramıştır. Yoğun rekabetin olduğu bu sektörde, firmaların sürdürülebilir başarı elde edebilmesi için Ar-Ge ve tasarım gibi yenilikçi faaliyetlere odaklanması pazarda talep edilen yeni ürünler geliştirmesi gerekmektedir. Ancak, gıda sektöründe radikal yeniliklerin az olduğu, genellikle düşük yenilik düzeyinde ürünler piyasaya sürülmektedir. Gelişen rekabet ortamında firmalar, sadece fiyat etkili değil ürün imaj ve kalitesiyle de rekabet etmesi beklenilmektedir. Gıda ürün geliştirme sürecinde daha yenilikçi ürünler, hizmetler ve müşteri deneyimleri yaratmak için firmaların tasarım yeteneklerini geliştirmeye ihtiyacı vardır. Günümüzde rekabet ortamında başarılı olmak için endüstriyel tasarımı işletme ürün geliştirme süreçlerine entegre etmenin gerekliliği anlayışı giderek daha fazla ortak görüş haline gelmektedir. Bu anlayışın gelişmesinde endüstriyel tasarımcının sorumluluk alanının genişleyerek sadece ürün, hizmet ve sistem tasarımıyla sınırlı olmayıp, aynı zamanda deneyimin tasarlanmasına odaklanması ve çeşitli problem alanlarında yaratıcı çözüm önerileri sunarak iyileştirmeyi sağlaması ile stratejik bir düzeye taşınmış olmasının da etkisi büyüktür. Türkiye'de gıda ürünlerinin geliştirilme sürecinde endüstriyel tasarımcılar istihdam ettirilmektedir. Daha önce ürün geliştirme süreçlerinde endüstriyel tasarımcılarla çalışmamış olan bu firmaların ticari avantaj sağlayacak ürün projeleri geliştirilmesinde endüstriyel tasarımın etkili şekilde yer alabilmesi için hem endüstriyel tasarım hem gıda endüstrisi için birçok yeni oluşumun ve anlayışın gelişmesinin gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Bu doğrultuda; bu çalışmada, daha yaygın endüstriyel tasarımcının istihdamı ve buna bağlı olarak daha etkin tasarımın kullanımının yollarını belirlenmesi hedeflenmektedir. Tez çalışması iki ana aşamada gerçekleştirilmiştir. İlk aşamada, çalışmanın saha araştırmasında kullanılacak kavramsal çerçevelerin oluşturulması amaçlanmış, ürün geliştirme, gıda ve endüstriyel tasarım alanlarına ilişkin literatür taraması yapılmıştır. Tezin literatür bölümlerinde: • gıda imalat sanayiinde ürün geliştirme süreç yapısının genel ürün geliştirme sürecine göre farklılıklarının belirlemesi, • gıda ürün tasarımı sürecinde endüstriyel tasarım becerilerinin ürünlerin farklılaşmasında ve firmalara katma değer kazanmasında rolünün tespit edilmesi ve • yeni gıda ürünü geliştirme sürecinde ürün başarısını etkileyen faktörler ve bu faktörlerde endüstriyel tasarımın etkisinin değerlendirmesi hedeflenmiştir. Yapılan literatür çalışmasının sonucunda saha araştırmasında Türkiye gıda imalat sanayi firmalarının endüstriyel tasarım perspektifinden organizasyon ve süreç yapılarının sistematik ve detaylı bir inceleme ve değerlendirmesinin yapılmasını sağlamak için gıda ürün geliştirme süreç bileşenleri belirlenmiştir. Bu araştırmanın ikinci aşamasında saha çalışması kapsamında Türkiye'den beş büyük ölçekli firmanın gıda ürün geliştirme süreçlerine odaklanılmış, ürün geliştirme süreç ve ürün vaka çalışmaları yürütülmüştür. Firma vaka çalışmaları için yarı yapılandırılmış açık uçlu mülakatlar yapılmıştır. Champy (1995)'in 'ürün geliştirme işletme süreç analizi' kavramları temelinde hazırlanan soru kümleri ile elde edilen bulgular değerlendirilmiştir. Firma ürün geliştirme süreç vaka çalışmalarını destekleyen ürün vaka çalışmaları analiz edilerek endüstriyel tasarım becerilerinin gıda ürünlerinin tasarımına katkıları değerlendirilmiştir. Bu ikili değerlendirme sonucunda Türkiye gıda imalat sanayinde endüstriyel tasarım faaliyetleri ve gıda ürün geliştirme süreç ve organizasyon yapıları hakkında detaylı bir resim inşa ederek; literatür araştırmasından elde edilen bulguların karşılaştırılması neticesinde firmalarda endüstriyel tasarım beceri ve yeteneklerinin geliştirilmesini destekleyen ve engelleyen faktörlerin ortaya konulması sağlanmıştır. Çalışmanın bulgularına göre, Türkiye gıda imalat sanayi firmalarında endüstriyel tasarımın çok sınırlı düzeyde kullanıldığı görülmüştür. Ürün geliştirme süreç ve organizasyon yapılarında gıda tasarım fonksiyonuna yönelik net bir yapılanmaya rastlanmamış, daha çok tasarımın bir dış katılımcı olarak konumlandığı görülmüştür. Ancak endüstriyel tasarımın katma değerini giderek daha çok fark eden firmalar endüstriyel tasarımın istihdamının artırılması, iç ve dış kaynağın kullanılması gerektiğini düşünmekte ama henüz endüstriyel tasarımın beceri ve yeteneklerinin gıda imalat sanayinde ürün geliştirme sürecindeki ihtiyaçlarının hangilerine ve nasıl yanıt verebileceği konusunda tam bir anlayışa sahip olmadığı tespit edilmiştir. Gıda imalat sanayi firmalarının endüstriyel tasarımdan rekabetçi bir unsur olarak faydalanabilmeleri için kurumsal yönetimin her düzeyinde, tasarım yönetim stratejilerini geliştirmesi ve benimsemesi gerektiği, endüstriyel tasarımcıların gıda özellikleri ve gıda üretim süreçleri hakkında bilişsel yakınlıklarını artırdığında daha aktif rol oynayabileceği ve üretici firmalarda tasarımın sağlayacağı katma değeri yükseltebileceği tespit edilmiştir. Bu bağlamda, tez çalışması Türkiye'deki gıda imalat sanayi firmalarını, pazar ve ülke koşulları içinde daha etkili endüstriyel tasarım yapmalarına kılavuzluk edecek öneriler sunmaktadır. Aynı zamanda, tasarım çalışmalarının gelişimi için endüstriyel tasarım alanının güçlenmesi gereken yönleri vurgulayarak, endüstriyel tasarımcıların gıda sektöründeki tasarım yeteneklerini artırmalarını destekleyen önerilere de yer vermektedir.