Didim yoran geleneksel yerleşiminin mimari özellikleri

Abstract

Batı Anadolu toprakları tarih öncesi çağlardan beri yerleşim yeri olarak kullanılmıştır. Aynı topraklar pek çok farklı topluma ve kültüre ev sahipliği yapmıştır. Zaman içerisinde farklı kültürlerin ve toplumların aynı coğrafyada yaşaması çok katmanlı bir yapıyı oluşturmuştur. Göçler de bu çok katmanlı yapının oluşmasına katkıda bulunmuştur. Savaşlar, depremler ve çeşitli afetler göç hareketine sebep olmaktadır. Yoran köyü de kurulduğu zamandan beri birkaç kez göçe maruz kalmıştır. Eski kaynakları incelediğimizde zaman zaman çeşitli sebeplerle terkedildiğini ve sonrasında yaşamın tekrar burada devam ettiğini görmekteyiz. Kurtuluş Savaşı sebebiyle büyük çoğunluğu Rum kökenli vatandaşlardan oluşan Yerontas (Yoran) köyü terkedilmiş ve 1923 Nüfus Mübadelesi ile boşalmış durumdaki köye Kavala'nın köylerindeki vatandaşlar getirilmiştir. Nüfus mübadelesi sonrasındaki bu değişim; yaşam tarzlarının ve kültürlerinin farklı olması sebebiyle zaman içerisinde fiziksel değişime de neden olmuştur. 1955 Balat depreminde Yoran köyü de zarar görmüştür. Ardından dönemin hükümeti Yoran Köyünden 2 km uzaklıkta deprem konutları inşa ettirmiştir. Konutların inşa edilme amaçlarından biri de köyün tapınağın etrafından uzaklaştırılmasıdır. Zaman içerisinde inşa edilen deprem konutların olduğu "Yenimahalle" şehrin yeni merkezi haline gelmiştir. 60'lı yıllarda Yoran Köyünde turizm faaliyetleri ortaya çıkmaya başlamıştır. 1976 yılında Apollon Tapınağı'nın tescillenmesi ve çevresinin sit alanı ilan edilmesiyle Yoran köyünde yeni yapılar yapılamamış ve mevcut yapıların onarımı zorlaşmıştır. Yapıların eskimesi ve çeşitli sosyoekonomik nedenlerle Yoran Köyü tekrar terkedilmeye başlamıştır. Terk edilen binalar zaman içerisinde çevresel etkenlerle tahrip olmuştur. 80'li yıllardan sonra turizmin iyice popüler hale gelmesiyle köy çevresinde bulunan birçok yer yapılaşmaya başlamış ve böylece köy nüfusu artmıştır. Nüfusun iyice artmasıyla 1991 yılında bu yerleşim yeri, Yenihisar adıyla ilçeye dönüştürülmüştür.1997 yılında ise ilçenin adı Didim olarak değişmiştir. Yerleşim yeri ilçeye dönüştükten sonra Yoran köyünün bulunduğu konum, ilçenin bir mahallesi haline gelmiştir. Yoran köyünün günümüzdeki adı Didim ilçesi Hisar Mahallesidir. Günümüz Didim ilçesinin çekirdeğini oluşturan bu köy, tarihsel gelişimi itibariyle birçok katmana sahiptir. Bu çalışmada çok katmanlı Yoran Köyü'nün; tarihinin, katmanlarının, yapım tekniklerinin ve mevcut durumunun araştırılması, koruma ile ilgili sorunlarının ortaya konulması amaçlanmaktadır. Böylece, yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olan, geleneksel dokuya sahip Yoran Köyünün, tescilli yapıları dışındaki yapılarının değerlerinin ortaya konması ve Yoran köyü katmanın doku bütünlüğü içinde korunması hedeflenmektedir. Yoran köyünün çok katmanlılığını daha iyi ortaya koyabilmek amacıyla köy içerisindeki ve köy çevresindeki katmanlar tarihsel gelişim sırası ile incelenmiştir. Köyün geleneksel mimarisi köy ölçeğinde (1. Derece Arkeolojik Sit sınırları içerisinde kalan alan) ele alınmış ve bu kapsamda köyde bir analiz çalışması yapılmıştır. Analiz çalışmasında yapıların yapım teknikleri, özgünlük durumları, çevre doku ile uyumları, kat sayıları, sağlamlık durumları, işlevleri tespit edilmiştir. Köy içindeki yapılar; analizler de göz önünde bulundurularak işlevlerine göre ayrılmış ve bu sınıflandırma ile anlatılmıştır. Yok olan kilise, değirmen gibi bazı yapılar da eski fotoğraflar yardımıyla tespit edilmiş ve ulaşılan verilerle bu yapılar üzerine bir değerlendirme yapılmıştır. Yapılan analizler sonucunda Yoran köyündeki çoğu yapının konutlardan oluştuğu gözlendiği için köyün geleneksel konutları tez içerisinde ayrı bir başlık olarak detaylıca incelenmiştir. Yoran köyündeki konutların plan tipolojilerini daha iyi anlamak amacıyla 28 adet yapının plan rölövesi çizilmiş, 5 adet yapının ise arşivlerden rölövesi elde edilmiştir. Bu plan çizimleri ile Yoran köyünde bulunan farklı plan tipleri sınıflandırılmıştır. Köyün geleneksel konutlarının incelendiği başlıkta; konutların plan özellikleri, cephe özellikleri, yapı elemanları ve yapım teknikleri de detaylıca anlatılmıştır. Köyün günümüzde turistik bir konumda bulunması sebebiyle bazı yapılar, yeme-içme ve konaklama gibi ticari işlevlerle restore edilmiştir ancak restore edilen yapıların sayısı, köy ölçeğinde bakıldığında yeterli oranda değildir. Yoran köyünde geleneksel mimarinin sürdürülebilirliği için geleneksel yöntemlerle yapılmış daha çok yapının korunması ve restore edilmesi gerekmektedir. Yapılan analizler sonucunda geleneksel yöntemlerle yapıldığı veya dokuya uyumlu olduğu tespit edilen yapılar için bir envanter çalışması yapılmıştır. Envanter çalışması kapsamında, yapıların fotoğrafları çekilmiş, haritadaki yerleri işaretlenmiş ve mevcut durumları üzerine değerlendirme yapılmıştır. Planları çizilen veya planları elde edilen yapıların plan çizimleri envanter çalışmasındaki listeye eklenmiştir. Ayrıca bölge koruma kurullarından çıkan kararlar incelenmiş, köydeki koruma sorunlarının neler olduğu, bu sorunların nasıl oluştuğu ele alınmış ve bu sorunlara dair çözüm önerileri hakkında fikirler üretilmiştir. Sonuç olarak köyün neden korunması gerektiği anlatılmaya çalışmıştır.