İstanbul-Yeniköy tarihi kentsel peyzajında toplumsal belleği açığa çıkarmaya dair bir araştırma

Abstract

Mimarlık mirasının korunmasında somut olmayan değerlerin gözetilmesine paralel olarak bellek konusu da önem kazanmış; toplumsal hafıza ve mekân unsurları bir arada incelenmeye başlanmıştır. Bireysel ve toplumsal bellek kavramlarının, psikoloji biliminin ötesine geçerek; sosyoloji, tarih, antropoloji ve diğer kültürel araştırma alanları ile ilişkisinin incelenmesi, tümünün bağlayıcısı olan "mekân" ile arasındaki kaçınılmaz bağın açıklanmasını gerekli kılmıştır. Korunmak için kendisine maddesel referanslar arayan "anı" değeri, varoluşu gereği, sarsılmaz ve uzun ömürlü taşıyıcılara ihtiyaç duymuş; bu doğrultuda kültürel miras öğeleri, yapılar ve kentler hafızanın temsilcileri halini almıştır. Tarihi alanlar, mimari öğeler ve geleneklerin korunmasında birer nesne olan anılar; zaman içerisinde başlı başına belgelenmesi, açıklanması ve yaşatılması gereken özneler konumuna gelmiştir. Bireysel ve toplumsal bellek öğelerinin somutlaştırılarak belgelenmesi, görünürlüğünün artırılarak yaşatılması ve kullanıcı kuşağının değişmesine bağlı olarak kaybolan değerlerin en aza indirilmesi; koruma yaklaşımının daha kapsamlı ve bütüncül olması yönünde bir araç olarak görülmektedir. Tez çalışması kapsamında; anı değeri, toplumsal bellek ve mimari miras öğelerince zengin alanlar, "tarihi kentsel peyzaj" olarak ele alınmış, sahip oldukları değerlerin ortaya konması doğrultusunda başvurulabilir yöntemler çerçevelenmiştir. Bu kapsamda derlenen; "yazılı ve görsel arşiv araştırması", "arkeolojik kazılar ve yer isimleri", "sözlü tarih çalışmaları", "katılım" ve "bilişsel haritalama" metotları, örnek çalışmalar üzerinden incelenerek araştırmada kullanılabilecek yönleri saptanmıştır. Çalışmanın ilerleyen aşamasında, örnek alan olarak ele alınan, İstanbul Boğazı'nın batı kıyısında bulunan Yeniköy'ün tarihsel gelişim süreci; çevrimiçi ve basılı arşiv belgeleri, seyyah notları ve görsel arşivlerden edinilen belgeler doğrultusunda açıklanmıştır. Saha çalışmaları ile Yeniköy tarihi kentsel peyzajının; topoğrafya, hidroloji ve jeomorfoloji gibi doğal oluşumu ile yapılı çevresi belgelenerek analizler aracılığıyla yorumlanmıştır. Yapılı çevreye yönelik olarak; yerleşim morfolojisi ve tarihi yol ağlarının gelişim süreci, parklar, bahçeler, korular gibi açık alanlar, farklı yapı türlerine yönelik analizler ve altyapı özellikleri değerlendirilerek semtin fiziksel durumuna dair belgelemeler yapılmıştır. Elde edilen verilerin haritalanarak yorumlanabilir ve anlaşılabilir hale getirilmesi sağlanmıştır. Tamamı Boğaziçi Öngörünüm Bölgesi'nde olan semtin, Boğaz hattından silueti önemle ele alınmış, İstinye'den Tarabya'ya kadar olan sahil şeridinin görünümü çizimle belgelenmiştir. Bölgenin sosyokültürel ve ekonomik yapısı incelenerek; geçim kaynakları ve günlük yaşama dair çıkarımlara varılmış, semt sakinlerinin profili ve belleğin önemli bir bileşeni olan sosyal durumun yapılaşma üzerindeki etkileri izlenmiştir. Geleneksel işler tespit edilmiş; geçmişteki uğraşların günümüzdeki temsilleri ve mahallelinin yaşantısındaki izleri gözlenmiştir. Kültürel farklılıkların bir arada bulunduğu bölgelerde mimari öğelerin çeşitliliği ve niteliği de paralel olarak artmaktadır. Farklı dönem ve üsluplarda, yapan veya yaptıran kişilerin kültürel kodları ile bezenmiş yapılar gerek somut gerek somut olmayan değerler bakımından yerin ruhunu zenginleştirmektedir. Tarihi ve geleneksel yerleşimleriyle İstanbul, dünyada bu duruma örnek olabilecek şehirlerin başlıcalarından biri olarak değerlendirilmektedir. Bu kapsamda, çok kültürlü bir çehreye sahip olduğu belgelenen Yeniköy semtinin kimliği üzerinde durulmuş; toplumsal çeşitliliğin mahalle üzerindeki fiziksel yansımalarının izi sürülmüştür. Yazılı ve görsel arşiv taramasının son aşaması olarak, bölgede yürütülen koruma ve planlama çalışmalarının derlemesi yapılmış, bu amaçla yürütülen faaliyetler ortaya konmuştur. Çalışmanın dördüncü bölümünde; Yeniköy'ün belleğinin açığa çıkarılması, hafıza mekânlarının saptanması ve tüm bu öğelerin yer ile ilişkilendirilerek hafıza haritası oluşturulması amaçlanmıştır. Semt belleğinin açığa çıkarılmasına yönelik olarak, yazılı ve görsel arşiv araştırmaları kapsamında; edebi metinler, biyografiler, hatıralar, gravürler, eski haritalar, fotoğraflar, filmler ve şarkılar derlenmiş, her biri nitel bakımdan ele alınarak "yer"e dair bellek öğeleri kaydedilmiştir. Anılar, seyyah yazıları, romanlar, biyografiler ve benzeri edebi metinlerde Yeniköy'e ilişkin somut veya somut olmayan değerlerin izleri aranmış, yer ile bağlantılar kurulmuştur. Erken dönemlere ait gravürler incelenmiş, bölgenin geçmiş morfolojisi hakkında çıkarımlara varılmıştır. Yeniköy'ü kapsayan ilk haritalardan güncel hava fotoğraflarına kadar elde edilen belgeler kronolojik biçimde incelenmiş; kentleşme durumu gözlenmiş, yer, sokak ve cadde adları değerlendirilerek tarihsel süreç ve bellek hakkında, arşiv belgelerinde rastlanmayan, olası izler, araştırılmıştır. Çeşitli arşivlerden elde edilen fotoğraflar; yapı ve çevre hakkında detaylar gözetilerek incelenmiş, görsellerde yer alan kişilerin kıyafet ve uğraşları gibi ayrıntılarla dönemin yaşayışı ve semt atmosferi hakkında fikir edinilmiştir. Benzer biçimde, Yeniköy'de çekilen filmler derlenmiş; görsel belgeleme imkânlarının, günümüzdeki standartlarda henüz gelişmemiş olduğu döneme ait video kayıtlar kayda değer belgeler olarak değerlendirilmiştir. Semte ait şarkılar ve besteler derlenmiş, "yer"e yönelik duyguların bir dökümü olarak bellek öğeleri arasına eklenmiştir. Yeniköy tarihi kentsel peyzajının toplumsal belleğinin belgelenmesi doğrultusunda yürütülen sözlü tarih çalışmaları ile, araştırmanın temel konusu olan; koruma sürecine yeterince dahil edilmeyen, somut olmayan ve yaşayan temsil veya temsilcilerinin ölümüyle beraber yok olacak değerlerin, nitelik ve yoğunluğunun belgelenmesi amaçlanmıştır. Etik kurul onayı kapsamında, sözlü tarih görüşmesi soruları; semte dair bilinen veya duyulan önemli olaylar, gelenekler, önemli mekânlar, koruma sorunları ve semtin sakinleri için ifade ettiği anlam çerçevesinde hazırlanmıştır. Farklı toplumsal katmanlardan gönüllü katılımcılarla yapılan görüşmeler neticesinde; Yeniköy semtine ait toplumsal belleğin kapsamı ölçülmüş, çalışma alanı, hafıza mekânları sınırları ile belirlenmiştir. Dördüncü bölümün son aşamasında; derlenen yazılı ve görsel arşiv öğeleri; görüşmelerde paylaşılan önemli olaylar; gelenekler; günlük yaşam ve yerleşime dair notlar; zamanla kaybedilmiş ve yaşayan hafıza mekânları, tarihi ve nitelikli değerleri olmasına rağmen bahsedilmeyen mekânlar; tarihsel dönemde fiziksel varlığını ve hafızadaki yerini kaybeden mekânlar olmak üzere "yer"le ilişkilendirilerek bellek haritası oluşturulmuş ve nitel inceleme ile yorumlanmıştır. Çalışmanın son bölümünde, erişilmek istenen; korunması gerekli kültürel miras öğelerinin kullanıcıları ile arasındaki bağ, bu ilişkinin koruma sürecine olan etkisi ve gözetilmesi gereken değerler bütünü hakkında çıkarımlar aktarılmıştır. Veriler; belleğin açığa çıkarılmasına yönelik değerlendirme, kullanılan yönteme yönelik değerlendirme ve Yeniköy tarihi kentsel peyzajına yönelik değerlendirme şeklinde gruplandırılmıştır.