Diyarbakır Deva (Deve) Hamamı'nın Restorasyonu ve yeniden işlevlendirilmesine yönelik bir öneri

Abstract

Diyarbakır Suriçi'nin ilk oluşumları, günümüzde İçkale sınırları içerisinde yer alan ve Virantepe olarak adlandırılan höyükte, M.Ö. 3000-2000 yılları arasına tarihlendirilmektedir. Kent, Dicle Nehri'nin batı yakasında, yaklaşık 100 metre yukarısında yer alan ve bazalt taşından oluşan anakaya üzerine inşa edilmiştir. Günümüze kadar kentte çeşitli kültür ve inançlara mensup otuzdan fazla uygarlık hüküm sürmüştür. Bu durum kente çok kültürlü bir yapı kazandırmıştır. Kuşatma, savaş, kıtlık, salgın hastalıklar vb. sebeplerden ötürü kent bazı dönemlerde harap olsa da tekrardan bayındır edilmiştir. Zaman içerisinde stratejik önemi artan Diyarbakır Kalesi'nin günümüzdeki nihai sınırlarına ulaşması M.S. VI. Yüzyılda Constantinus Dönemi'nde gerçekleştirilmiştir. Surlarla çevrili tarihi kent, XIX. yüzyıl sonlarına kadar yerleşim Suriçi alanı ile sınırlı kalmıştır. Diyarbakır'ın Suriçinde bulunan hamamları günümüzde bu bölgedeki mimari mirasının önemli bileşenleri olarak kabul edilmelidir. Roma ve Bizans Dönemlerinde kentte hamam yapılarının olduğu bilinmektedir. Geleneksel yıkanma geleneğinden doğan ihtiyaçlar neticesinde kentte; Selçuklu, Artuklu, Akkoyunlu ve nihai olarak Osmanlı Dönemlerinde hamam yapıları inşa edilmiştir. Bu durum kentte su kültürünün hamam yapıları ile yaşamasını sağlamıştır. Ticaret yolları ve stratejik önemi bakımından daimî olarak gezginleri, tüccarları, yabancıları ağırlayan kentte olası salgın hastalıkların önüne geçmek için kentin giriş kapılarına yakın noktalarda hamamlar inşa edilmiştir. Bir diğer inşa edilen hamam türü ise mahalle hamamlarıdır. Bugün farklı arşiv kaynaklarından kentte 19. yüzyılda yirmiden fazla hamam olduğunu öğrenmekteyiz. Ancak, bu yapılardan günümüzde sadece sekiz tanesi ulaşabilmiştir. XX. yüzyıl sonuna kadar aktif olarak hizmet veren hamamların büyük kısmı kentteki konutlara modern su şebekesinin gelmesi ile işlevini yitirmiştir. İşlevini yitiren Diyarbakır hamamları; bakımsızlık, işlev değişikliği, bilinçsiz müdahaleler ve imar hareketleri sebebiyle yıkımlar gibi gerekçelerle yok olmuşlardır. Diyarbakır hamamları, salt fiziki ihtiyaçların karşılandığı mekânlardan ibaret değildir, aynı zamanda bu yapılar, halkın sosyalleştiği mekanlar arasında olmuştur. Hamamlar bu yönüyle Diyarbakır kültüründe oldukça önemli bir yere sahiptir. Diyarbakır hamamlarının miras değerlerini yitirmeden korunabilmesi ve uygun işlevler verilerek gelecek nesiller tarafından kullanılması önemlidir. Bu kapsamda, Diyarbakır Suriçi Kentsel Sit Alanı'nın güneybatısında yer alan ve XVI. yüzyıl (1520-1540) eseri olan Deva Hamamı'nın mevcut durumu bu tez çalışmasında belgelenmiş ve gelecek nesillere aktarılmasına yönelik koruma projesi hazırlanmıştır. Günümüzde ciddi koruma sorunları ile karşı karşıya olan Deva Hamamı'nın mevcut durum tespitinin yapılması, özgün miras değerlerine ışık tutulması ve yeniden işlevlendirilerek korunması için gerekli önerilerin geliştirilmesi bu çalışmanın ana hedefleri arasında olmuştur. Bu hedeflerle bağlantılı olarak, yapının rölöve çizimleri hazırlanmış; bina ayrıntılı olarak fotoğraflarla belgelenmiş, restitüsyon ve restorasyon projeleri hazırlanmıştır. Deva Hamamı'nın mimari özelliklerini irdelemek ve içinde bulunduğu yapı grubunu doğru analiz edebilmek adına, farklı coğrafyalardaki tarihi hamam yapılarının gelişimi, Diyarbakır'daki hamam yapılarının karakteristik özellikleri ve zaman içinde geldikleri durum incelenerek, teze veri olarak eklenmiştir.