Kent bostanları ve biyofili: İzmir, Bornova Ovası, Osmangazi Mahallesi'nde insan-doğa ilişkisi

Abstract

Doğanın insan yaşamı ve refahı üzerinde hayati bir önemi olduğu birçok araştırma ile ortaya koyulmuştur. Ancak bugün dünya nüfusunun önemli bir bölümünü barındıran kentler, konvansiyonel tasarım ve planlama anlayışlarıyla beraber doğal dünyanın tahribatına neden olmaktadır. Doğanın kentsel yaşamdan çıkarılması insan-doğa ilişkisini zayıflatırken aynı zamanda kentsel çevreler ve toplulukların sürdürülebilirliği üzerinde önemli bir tehdit oluşturmaktadır. Kent bostanları bu bağlamda, kentlerde doğa ile bağlantı kurmayı teşvik edici potansiyeli ile öne çıkmaktadır. 20. yüzyılın ikinci yarısı itibariyle yapılaşmaya açılan İzmir, Bayraklı, Osmangazi Mahallesi bostanları, Bornova Ovası'nın tarihten bu yana süregelen tarımsal peyzajının bir parçası olarak mekânsal bir dönüşüme uğramıştır. Bu mekânsal dönüşüm tarım alanlarının kaybı ve yoğun bir kentsel yerleşim dokusu oluşmasına sebep olmuştur. Bu kentleşme baskısına rağmen mahalle bugüne kadar ulaşabilmiş üç adet bostana sahiptir. Bu bostanlar Bornova Ovası'nda geçmişten bugüne yapılaşmadan kalabilmiş nadir örneklerdir. Çalışmanın amacı Osmangazi Mahallesi bostanlarının geçmişten bugüne mahalle sakinlerinin doğa ile kurduğu ilişkideki rolünü biyofilik eğilimler üzerinden araştırmaktır. Araştırmada 'biyofili', insan-doğa ilişkisinin açıklanması için teorik bir çerçeve olarak benimsenmiştir. Bostanlar ise biyofilik eğilimlerin kurulduğu bir bağlam olarak ele alınmaktadır. Çalışmada ilk olarak bostanların 1951-2023 tarihleri arasındaki mekânsal dönüşümü Harita Genel Müdürlüğü'nden alınan siyah-beyaz tarihi hava fotoğrafları üzerinden ortaya koyulmuştur. Daha sonra mahallede bugüne ulaşan üç bostanın mevcut durumları fotoğraflar, gözlem ve bostancılarla yapılan görüşmeler yardımıyla belgelenmiştir. Bu araştırmada, 1951-2023 yılları arasında kentleşme baskısı ile dönüşen Osmangazi Mahallesi bostanlarının mahalle sakinlerinin doğa ile kurduğu ilişkideki rolü insan deneyimi ve algıları yoluyla anlaşılmaya çalışılmıştır. Bu doğrultuda fenomenolojik desenli bir nitel araştırma gerçekleştirilmiştir. Araştırmada veriler derinlemesine görüşme tekniğiyle toplanmış ve katılımcılara açık uçlu yarı-yapılandırılmış sorular sorulmuştur. 12 katılımcı ile mülakat gerçekleştirilmiş ve katılımcılar Osmangazi Mahallesi'nde uzun süredir yaşayan mahalle sakinleri veya burada uzun süredir çalışan bostancılar arasından seçilmiştir. Elde edilen bulgular bu tez kapsamında insan-doğa ilişkisinin değerlendirilmesi için belirlenen üç ana tema üzerinden analiz edilmiştir. Bu temalar "fiziksel güvenlik", "tanınma ve gelişme" ve "uyum ve bağlılık "tır. Her bir ana tema, Kellert (1993) tarafından literatürde önerilen biyofilik eğilimlerden oluşan üç alt temayı içermektedir. İnsan-doğa ilişkisine kapsamlı bir bakış sunan biyofilik eğilimler (faydacı, doğacı, estetik, ekolojik-bilimsel, insani, sembolik, ahlaki, olumsuz, hükmedici), çalışmada mahalle sakinlerinin deneyim ve algılarının tematik analizinde kullanılmıştır. Yapılan analizler sonucunda, bostanların Osmangazi Mahallesi bağlamında mahalle sakinlerinin doğaya ve doğal unsurlara karşı biyofili geliştirmesinde büyük bir önemi olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Bostanların azalarak yapılaşmanın artması mahalle sakinlerinin doğa ile etkileşim kurabileceği mekânları oldukça kısıtlı bir hale getirmiş ve insan-doğa ilişkisinin de dönüşümüne sebep olmuştur. Mahallede bugüne ulaşan üç bostanın mahalle sakinlerinin doğa ile temas kurabildiği nadide alanlar olduğu ve önemli işlevler üstlendikleri saptanmıştır. Bu potansiyel işlevler arasında; gıda sağlama, doğayı gözlem ve tanıma, doğa ile estetik olarak tatmin edici ilişkiler kurma, canlılara karşı biyofili gelişimi, doğayı korumak için ahlaki gelişimi sağlama ve sosyal uyum yaratma gibi fırsatlar yer almaktadır. Yapılan çalışmada ortaya çıkan bostanların tüm faydaları ve doğa ile ilişkiyi güçlendirdiğine dair sonuçlar bostanların korunmasının hem mahalle sakinleri hem de gelecek nesiller için önemli olduğunu ortaya koymaktadır.